Khi cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đi vào thời kỳ quyết liệt, ít ai nghĩ rằng, trong lòng phố cổ Hội An nhỏ bé dưới sự kiểm soát gắt gao của địch, đã hình thành một đội biệt động thành; tập hợp những người dân bình dị, làm thuê gánh mướn nhưng căm thù giặc; trở thành những chiến sỹ gan dạ, kiên cường; đánh thắng nhiều trận oanh liệt giữa trung tâm đầu não của kẻ thù và không hề khuất phục nếu bị rơi vào tay giặc.

Dưới sự lãnh đạo của Thị ủy Hội An (nay là Thành uỷ Hội An), tháng 3/1964, Đội Vũ trang tuyên truyền Hội An ra đời; góp phần thúc đẩy phong trào cách mạng ở nội ô phát triển vượt bậc.
Tháng 4/1966, Đội Vũ trang tuyên truyền đổi thành Đội Biệt động thành. Vừa đổi tên, Đội tổ chức nhiều thanh niên quyết tử tấn công và tiêu diệt bọn ác ôn; vận động và kêu gọi binh lính địch phản chiến cùng đồng bào xuống đường biểu tình chống Mỹ, ngụy.

Nhiều trận đánh gan dạ, bất ngờ của Đội làm cho địch bao phen bạt vía kinh hoàng. Điển hình: Rạng sáng ngày 2/9/1966, một tổ biệt động bí mật đột nhập vào đình Ông Voi treo cờ Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam cùng 3 quả lựu đạn. Lá cờ tung bay phấp phới trước sự phấn khởi của người dân vì lần đầu tiên được nhìn thấy cờ cách mạng bay giữa lòng địch...
Tháng 5/1967, ba chiến sỹ biệt động giả làm thợ trang trí nội thất trong Sở Mỹ, lợi dụng thời cơ đột nhập vào phòng đại tá cố vấn tình báo Mỹ đặt mìn tự tạo; tiêu diệt 2 tên tình báo Mỹ, 5 tên Mỹ khác bị thương, Sở Mỹ bị phá hủy hoàn toàn…

Trận đánh ác liệt nhất diễn ra từ ngày 4 đến 5/5/1968, khi Đội phối hợp với Tiểu đội Trinh sát (Thị đội Hội An) tấn công vào Trung tâm Dân ý vụ (CIA), bị địch phát hiện và bao vây khắp nơi. Đội trưởng liền chỉ huy một tổ khác nổ súng giải vây cho các đồng chí đang kẹt trong chùa Lễ Nghĩa (nay là chùa Ngũ Ban). Cuộc chiến không cân sức với 1 chọi 100, nhưng ta đã diệt hơn 100 tên địch, còn phía ta, nhiều chiến sỹ đã anh dũng hy sinh; đội trưởng và nhiều chiến sỹ khác bị bắt.

Địch điên tiết tung nhiều sắc lính truy tìm tên “Việt Cộng cỡ bự”, mang biệt danh “Báo đen”. Đó là ông Đinh Văn Lời, Đội trưởng Biệt đội Thành Hội An (thương binh hạng 2/4, chiến sỹ bị bắt tù đày… trú tại phường Cẩm Nam, Hội An).

Địch bắt ông Lời. Chúng cởi áo rồi dùng báng súng, dùi cui, roi điện dúi vào người ông làm máu tràn ra mũi, miệng; với ý đồ khai thác: “Mày cầm đầu Đặc công Việt Cộng phải không”. “Báo đen” là ai?...

Chết đi, sống lại nhiều lần, nhưng ông Lời vẫn một mực: “Tôi làm tôi nhận, tôi không biết ai hết”.

Tòa án Quân sự Vùng 1 chiến thuật đã xét xử và tuyên án 14 chiến sỹ biệt động thành với mức từ 5 - 20 năm tù khổ sai, trong đó ông Lời chịu mức 20 năm và đưa vào Khám Chí Hòa giam cầm; sau đó đày ông Lời ra Côn Đảo...

Ngày 27/1/1973, Hiệp định Paris được ký kết, nhưng ông Lời vẫn bị nhốt rồi đưa vào khu cầm cố hòng thủ tiêu ông. Nhờ sự đấu tranh quyết liệt của anh em tù nhân, ngày 22/2/1974, ông mới được trao trả trong đợt cuối cùng.

Bề dày thành tích của Đội Biệt động Thành Hội An đã được ghi tạc vào Lịch sử Đảng bộ thị xã Hội An (giai đoạn 1930 - 1975), Lịch sử Biệt động thành Quân khu 5 (1945 - 1975), Lịch sử Tù chính trị câu lưu Côn Đảo (1957 - 1975)…  

Đặc biệt, tại Đề án Nhánh cấp Bộ Quốc phòng, Báo cáo Tổng hợp kết quả nghiên cứu đề tài Lịch sử Lực lượng Biệt động Quân khu 5 trong 30 năm chiến tranh giải phóng quê hương (1945 - 1975) được thực hiện năm 2015, do Bộ Tư lệnh Quân khu 5 chủ trì Đề tài, Trung tướng Trần Quang Phương, Chính uỷ Quân khu 5 làm Chủ nhiệm Đề tài; đã đánh giá cao thành tích Đội Biệt động thành Hội An và kiến nghị Thủ trưởng Bộ Quốc phòng chỉ đạo xem xét đề nghị tuyên dương danh hiệu AHLLVTND cho Đội Biệt động Thành Hội An và nguyên Đội trưởng Đội Biệt động Thành Hội An Đinh Văn Lời.

Đề tài còn kiến nghị đặt bia tưởng niệm tại một số nơi Biệt động Hội An hoạt động và đánh thắng quân địch trên địa bàn Hội An.

Về phía địa phương, ngày 11/8/2017, Ban Chỉ huy Quân sự TP Hội An có Công văn số 934/BCH-CT do Thượng tá Trang Hoàng Mỹ, chính trị viên ký, yêu cầu các địa phương xây dựng, bổ sung thành tích cho các cá nhân có nguyện vọng được xét, đề nghị phong tặng, truy tặng AHLLVTND; trong đó có ông Đinh Văn Lời.

Ngày 15/9/2017, UBND phường Cẩm Nam có Tờ trình số 102 do Chủ tịch Phạm Kiêu ký.

Tiếp đó, ngày 27/9/2017, Bí thư Đảng uỷ phường Cẩm Nam Nguyễn Đình Hoà ký Tờ trình số 177, thống nhất đề nghị UBND TP, Hội đồng Thi đua khen thưởng TP Hội An xem xét đề nghị phong tặng danh hiệu cao quý trên cho ông Lời.

Từ đó đến nay, các chiến sỹ biệt động thành còn sống cũng như ông Lời vẫn phải chờ đợi kết quả từ các cơ quan chức năng của TP Hội An.

Trao đổi với chúng tôi, nguyên Đội trưởng Đinh Văn Lời thổ lộ: “Anh em trong Đội Biệt động thành Hội An năm xưa nay chỉ còn gần một nửa, lại tuổi cao sức yếu nên ngày mỗi đi xa dần… Vậy nên, chiến công lừng lẫy của Đội cần sớm được ghi nhận và đề nghị phong tặng AHLLVTND cho các thành viên đỡ tủi lòng; nhưng lãnh đạo TP vẫn chưa có câu trả lời cụ thể cho anh em”.

Rất may, tại buổi gặp mặt Đội Biệt động thành Hội An (ngày 29/4/2021) nhân kỷ niệm 46 năm ngày thống nhất đất nước, Bí thư Thành uỷ Hội An Trần Ánh cùng lãnh đạo TP Hội An đã đến dự, động viên, thăm hỏi anh chị em Biệt động thành còn sống.

Bí thư Thành uỷ Hội An chia sẻ khát khao cháy bỏng của đội và đề nghị Ban Tuyên giáo Thành uỷ phối hợp với Ban Chỉ huy Quân sự TP xem xét và đề xuất ý kiến cho Ban Thường vụ Thành uỷ để có hướng chỉ đạo. Đề nghị Ban Liên lạc Đội Biệt động thành hoàn chỉnh hồ sơ đề nghị tuyên dương AHLLVTND cho Đội.

Đảng, Nhà nước ta rất ghi nhận và đánh giá cao công lao của những anh hùng đã xả thân vì sự nghiệp giải phóng dân tộc. Chính vì vậy, các cơ quan chức năng cần quan tâm sớm xem xét đề nghị phong tặng danh hiệu AHLLVTND cho Đội Biệt động thành Hội An…

Ngọc Phó