(Thanh tra) - Trong bối cảnh hệ thống cơ quan thanh tra đang được tinh gọn, hiệu quả, thì hoạt động kiểm tra chuyên ngành nổi lên như một công cụ quan trọng bảo đảm pháp luật được thực thi nghiêm minh. Định hướng quản lý Nhà nước đối với lĩnh vực này không chỉ nhằm nâng cao hiệu lực quản lý, mà còn hướng đến mục tiêu dài hạn, xây dựng một nền hành chính minh bạch, liêm chính và phục vụ người dân, doanh nghiệp.
Kiểm tra chuyên ngành – mắt xích quan trọng trong quản lý Nhà nước
Kiểm tra chuyên ngành là quá trình cơ quan Nhà nước có thẩm quyền xem xét, đánh giá việc chấp hành pháp luật trong các lĩnh vực chuyên ngành của tổ chức, cá nhân. Đây là hoạt động mang tính phòng ngừa, chấn chỉnh và xử lý vi phạm, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước.
Từ trước đến nay, hoạt động này vẫn được thực hiện ở hầu hết các ngành, lĩnh vực, song thiếu một khuôn khổ pháp lý chung để bảo đảm tính thống nhất. Các quy định về kiểm tra chủ yếu nằm rải rác trong các nghị định, thông tư riêng lẻ, như: Nghị định 49/2014/NĐ-CP hay Nghị định 47/2021/NĐ-CP, và các quy định chuyên ngành khác. Điều này dẫn đến tình trạng chồng chéo, trùng lặp, mỗi bộ, ngành lại có một cách làm riêng, gây khó khăn cho doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân khi phải thực hiện cùng lúc nhiều yêu cầu kiểm tra khác nhau.
Trước yêu cầu cấp thiết đó, ngày 5/8/2025, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 217 quy định về hoạt động kiểm tra chuyên ngành. Đây là văn bản được kỳ vọng tạo hành lang pháp lý thống nhất, bảo đảm công tác kiểm tra được tiến hành bài bản, hiệu lực và hiệu quả hơn.
Đồng thời, Kết luận số 134 ngày 28/3/2025 của Bộ Chính trị cũng nhấn mạnh việc sắp xếp hệ thống cơ quan thanh tra theo hướng tinh gọn, hiệu năng, hiệu lực. Theo đó, ở nhiều bộ, sở, huyện không còn tổ chức thanh tra mà chuyển sang chức năng kiểm tra trong phạm vi quản lý Nhà nước. Chính sự thay đổi mô hình này đòi hỏi hoạt động kiểm tra chuyên ngành phải được tăng cường, định hướng bài bản để tránh khoảng trống pháp lý và quản lý.
Vẫn nhiều “điểm nghẽn”
Trong thời gian qua, công tác kiểm tra chuyên ngành đã đạt nhiều kết quả tích cực.
Hệ thống pháp luật ngày càng hoàn thiện với hàng loạt đạo luật mới, như Luật Bảo vệ môi trường, Luật An toàn thực phẩm, Luật Tiêu chuẩn và Quy chuẩn kỹ thuật, cùng các nghị định, thông tư hướng dẫn cụ thể về quy trình, thẩm quyền, danh mục hàng hóa, sản phẩm kiểm tra.
Công tác phân công, phân cấp giữa các bộ, ngành cũng được cải thiện. Nhiều bộ chuyển mạnh từ tiền kiểm sang hậu kiểm, một bước tiến quan trọng trong cải cách hành chính, giúp giảm chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp.
Đáng chú ý, chuyển đổi số trong kiểm tra chuyên ngành đã mang lại hiệu quả rõ rệt. Hệ thống một cửa quốc gia giúp doanh nghiệp nộp hồ sơ điện tử, tra cứu kết quả trực tuyến, giảm thời gian và chi phí. Một số lĩnh vực như hải quan, tài nguyên nước, môi trường đã áp dụng quan trắc tự động, kết nối dữ liệu thời gian thực, góp phần tăng tính minh bạch trong quản lý.
Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được, công tác này vẫn còn không ít hạn chế. Nhiều lĩnh vực vẫn chồng chéo, trùng lặp giữa các bộ, ngành; cùng một sản phẩm nhưng chịu sự kiểm tra của nhiều cơ quan khác nhau. Quy trình, thủ tục còn rườm rà, một số nơi vẫn yêu cầu hồ sơ giấy, kéo dài thời gian xử lý.
Không chỉ vậy, sự thiếu thống nhất trong tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật giữa các ngành khiến cơ quan kiểm tra gặp khó trong xác định căn cứ pháp lý. Đội ngũ cán bộ kiểm tra chuyên ngành ở nhiều địa phương còn thiếu chuyên môn sâu, thiếu cơ sở vật chất, thiết bị kiểm nghiệm hiện đại. Hậu kiểm vẫn là khâu yếu, phần lớn hoạt động vẫn tập trung vào tiền kiểm, đi ngược với xu hướng quản lý hiện đại.
Định hướng lại toàn diện, đồng bộ từ thể chế đến con người
Theo ông Lê Vũ Tuấn Anh, Cục trưởng Cục Thanh tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo lĩnh vực nông nghiệp và môi trường (Cục VIII), để khắc phục những tồn tại công tác quản lý Nhà nước đối với hoạt động kiểm tra chuyên ngành cần được định hướng lại toàn diện, đồng bộ từ thể chế đến con người.
Trước hết, cần rà soát, hợp nhất và chuẩn hóa hệ thống văn bản pháp luật về kiểm tra chuyên ngành. Mỗi lĩnh vực phải có quy chuẩn kỹ thuật rõ ràng, khả thi, tránh mâu thuẫn, chồng chéo. Việc này không chỉ tạo nền tảng pháp lý vững chắc mà còn giúp doanh nghiệp, người dân dễ dàng tuân thủ, giảm chi phí và rủi ro pháp lý.
Theo ông Lê Vũ Tuấn Anh, hiện nay, cơ chế phối hợp giữa các bộ, ngành trong kiểm tra chuyên ngành còn hạn chế. Vì vậy, cần thiết lập cơ chế chia sẻ dữ liệu, thông tin kiểm tra, tránh trùng lặp, giảm tải cho doanh nghiệp. Việc phối hợp chặt chẽ cũng giúp nâng cao hiệu lực quản lý và tránh lãng phí nguồn lực.
Kiểm tra có trọng tâm, trọng điểm
Cần chuyển từ kiểm tra đại trà sang kiểm tra có trọng tâm, trọng điểm, kiểm tra dựa trên đánh giá rủi ro và lịch sử tuân thủ của tổ chức, cá nhân.
“Cần xem công tác kiểm tra như hoạt động “nhắc nhở” các tổ chức, các nhân tuân thủ đúng pháp luật trong quá trình hoạt động thông qua việc theo dõi thường xuyên hoạt động của các tổ chức, cá nhân, từ đó xác định rõ tiêu chí, mức độ vi phạm cụ thể để xử lý, hạn chế xử lý “đại trà””, ông Tuấn Anh nói.
Cách làm này giúp tập trung nguồn lực vào những lĩnh vực, đối tượng có nguy cơ vi phạm cao, đồng thời khuyến khích các doanh nghiệp chấp hành tốt pháp luật.
Mặt khác, chuyển đổi số là xu thế tất yếu, cần xây dựng cơ sở dữ liệu điện tử thống nhất về kiểm tra chuyên ngành, kết nối với cổng dịch vụ công quốc gia để công khai, minh bạch quy trình, kết quả kiểm tra.
Việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), phân tích dữ liệu lớn (Big Data) trong dự báo, cảnh báo vi phạm sẽ giúp chuyển từ “kiểm tra thủ công” sang “giám sát thông minh”. Đồng thời, nên khuyến khích hình thức kiểm tra trực tuyến, từ xa, dựa trên dữ liệu điện tử, hạn chế tiếp xúc trực tiếp, phòng ngừa tiêu cực.
Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ kiểm tra
Đội ngũ cán bộ là nhân tố quyết định. Cần có kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu, đặc biệt về pháp luật, nghiệp vụ, kỹ năng công nghệ số và đạo đức công vụ. Song song, phải xây dựng cơ chế giám sát, đánh giá công khai, minh bạch để kịp thời phát hiện, xử lý những trường hợp thiếu trách nhiệm, gây phiền hà cho người dân, doanh nghiệp.
Hoạt động kiểm tra chỉ đạt hiệu quả khi người dân, doanh nghiệp hiểu và tự giác chấp hành. Vì vậy, cần đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật, đa dạng hóa hình thức phổ biến – kết hợp giữa trực tiếp và trực tuyến, ngắn gọn, dễ hiểu, gần gũi với đời sống sản xuất, kinh doanh.
Định hướng quản lý Nhà nước đối với hoạt động kiểm tra chuyên ngành không chỉ là nhiệm vụ trước mắt, mà còn là chiến lược lâu dài nhằm nâng cao hiệu lực quản lý, cải thiện môi trường kinh doanh, thúc đẩy hội nhập quốc tế.
Một hệ thống kiểm tra chuyên ngành được vận hành theo hướng chuyên nghiệp, minh bạch, ứng dụng công nghệ hiện đại và lấy doanh nghiệp - người dân làm trung tâm sẽ góp phần củng cố niềm tin xã hội, nâng cao vị thế Việt Nam trong tiến trình phát triển và hội nhập.
Như Cục trưởng Cục VIII Lê Vũ Tuấn Anh khẳng định: Khi được định hướng đúng, hoạt động kiểm tra chuyên ngành sẽ không còn là rào cản hành chính, mà trở thành động lực thúc đẩy kỷ cương, hiệu quả và sự phát triển bền vững của đất nước.
