(Thanh tra) - Kinh tế tư nhân đang gánh vác vai trò động lực tăng trưởng, nhưng ngay trên “đường băng” hội nhập, rất nhiều doanh nghiệp vẫn phải vừa chạy vừa che chắn thương hiệu trước cơn lốc hàng nhái, sao chép kiểu dáng, “mượn” danh tiếng. Từ thực địa nghề luật đến diễn đàn chính sách, câu chuyện không dừng ở nỗi lo bị xâm phạm, mà đi xa hơn: Làm sao để pháp luật chuyển từ “bảo hộ thụ động” sang “bảo vệ chủ động”, đủ mạnh để nắn lại hành vi và tiếp sức cho sáng tạo bứt phá.
Chia sẻ từ trải nghiệm nghề, Luật sư Mai Thị Thảo (Phó Giám đốc TAT Law Firm) nhìn thấy một thực tế gai góc: hệ thống quy định về sở hữu trí tuệ của Việt Nam đã tương đối đầy đặn, chúng ta tham gia những điều ước quan trọng trên thế giới, nhưng nhiều thương hiệu Việt vẫn thua thiệt ngay trên sân nhà. Lý do không phải lúc nào cũng nằm ở văn bản thiếu, mà thường ở chỗ thủ tục rườm rà, phối hợp chưa thông, tốc độ xử lý không đuổi kịp tốc độ của hành vi vi phạm. Mỗi ngày thị trường nảy ra thêm ý tưởng, tên gọi, giao diện, ứng dụng mới; trong khi đó, một hồ sơ bảo hộ hay giám định có thể kéo dài nhiều tháng, thậm chí lâu hơn nếu vụ việc có yếu tố kỹ thuật phức tạp. Khi nhịp sáng tạo đi trước nhưng nhịp thực thi đi sau, khoảng trống xuất hiện và kẻ vi phạm lợi dụng.
Câu chuyện răn đe cũng là một mấu chốt. Không hiếm trường hợp vi phạm đem lại lợi nhuận lớn, nhưng mức phạt hành chính lại quá nhẹ. Khi chi phí vi phạm thấp hơn lợi ích, hành vi xâm phạm có thể biến thành một “mô hình kinh doanh”. Nếu tình trạng này kéo dài, nó không chỉ làm nản lòng những người đầu tư nghiêm túc vào sản phẩm và danh tiếng, mà còn bào mòn niềm tin vào trật tự pháp lý của thị trường.
Và chính những người yếu thế nhất, doanh nghiệp nhỏ và vừa lại chịu ảnh hưởng nặng nề hơn cả. Họ ít khi có bộ phận pháp chế nội bộ, càng khó có ngân sách theo đuổi kiện tụng dài hơi. Họ cần được che chở bởi một cơ chế bảo vệ hiệu quả, nhanh và dễ tiếp cận; nếu không, cú hích đổi mới sẽ tắt ngay từ vạch xuất phát.
Từ những vụ việc điển hình được giới luật sư theo đuổi trong nhiều năm – từ sản phẩm gia dụng, gạo đặc sản cho đến dịch vụ bảo vệ, xây dựng – có thể thấy điểm nghẽn không chỉ nằm ở hành vi “na ná tên” hay “đổi khác một ký tự”, mà là cách chứng cứ được nhìn nhận. Trong tranh chấp liên quan đến tên tuổi đã gầy dựng qua nhiều thập kỷ, các yếu tố như lịch sử hoạt động, mức độ nhận diện công chúng, thị phần, mối gắn bó về mặt tâm lý của người tiêu dùng đáng lẽ phải là nền tảng bảo vệ. Nhưng có khi, thay vì đặt trọng tâm vào “tổng thể gây nhầm lẫn”, phán quyết lại thiên về so từng nét chữ, so hình vẽ, khiến thương hiệu lâu năm bị đối xử ngang hàng với một cái tên vừa xuất hiện. Khi sự nổi tiếng và giá trị tích lũy không được coi trọng đúng mức, thông điệp gửi ra thị trường vô tình trở nên lệch lạc.
Điểm chung của những câu chuyện nói trên là nhu cầu nâng sức nặng của công cụ pháp lý. Muốn thay đổi hành vi, chế tài phải đủ răn đe; muốn doanh nghiệp tin vào con đường tranh tụng, thủ tục phải nhanh và minh bạch; muốn giám định kịp nhịp thị trường, cần nhiều tổ chức độc lập đủ năng lực để không tạo “nút cổ chai”. Ở đó, ý tưởng về bồi thường mang tính trừng phạt cho các trường hợp vi phạm nghiêm trọng, khi áp dụng thận trọng, minh bạch, có thể là liều thuốc giúp thay đổi cách tính toán “được – mất” của người xâm phạm. Khi cái giá phải trả lớn hơn nhiều so với khoản lợi thu được, vi phạm không còn là lựa chọn “có lời”.
Một mắt xích khác là tư pháp chuyên trách. Việc xây dựng tòa chuyên về sở hữu trí tuệ với thẩm phán am hiểu sâu, có khả năng xét xử nhanh, tạo ra hệ thống án lệ ổn định sẽ giúp doanh nghiệp dự đoán được rủi ro và hoạch định chiến lược bài bản. Khi chuẩn mực xét xử coi trọng “tổng thể gây nhầm lẫn”, đo lường thiệt hại sát thực tế, việc bảo vệ danh tiếng tích lũy của một nhãn hiệu lâu năm sẽ thuyết phục hơn, thay vì dừng ở so sánh máy móc từng chi tiết hình thức.
Cũng cần một hệ sinh thái giám định mở, nơi nhiều tổ chức độc lập cùng tham gia, cạnh tranh bằng chất lượng và tốc độ. Điều này vừa giảm áp lực lên cơ quan nhà nước, vừa giúp tòa án có thêm nguồn tham chiếu đáng tin cậy. Kéo theo đó, chi phí giám định hợp lý hơn, doanh nghiệp nhỏ cũng có cơ hội tiếp cận công lý.
Về hỗ trợ, một quỹ pháp lý dành cho doanh nghiệp nhỏ, startup, được vận hành theo mô hình hợp tác công – tư giữa Nhà nước, hiệp hội và cộng đồng luật sư sẽ là “phao cứu sinh” trong những vụ việc xâm phạm rõ ràng nhưng bên bị hại không đủ lực bám đuổi hồ sơ. Khi tấm khiên này xuất hiện, các doanh nghiệp vừa và nhỏ sẽ dám đưa tranh chấp ra ánh sáng thay vì chọn thỏa hiệp.
Tuyến đầu cuối cùng chính là người tiêu dùng. Thị trường chỉ thực sự kỷ luật khi người mua biết cách phân biệt và sẵn sàng quay lưng với hàng giả, hàng “nhái tên”. Do đó, truyền thông – giáo dục cộng đồng không phải là “việc mềm” đứng ngoài công cuộc bảo vệ thương hiệu, mà là một trụ cột. Khi nhận thức đủ rộng, “đất sống” của xâm phạm sẽ hẹp lại.
Ở chiều ngược lại, từ góc nhìn của doanh nghiệp trong guồng vận hành, ông Phạm Văn Hùng, đại diện Ban Pháp chế VCCI chỉ ra một thực tế hay bị bỏ quên: nhiều quy định quản lý đang “may đo số đông” cho mọi quy mô, vô tình đặt những mô hình mới trong chiếc áo quá chật. Đổi mới cần không gian thử nghiệm; nhiều ý tưởng khi mới tung ra không thể chứng minh ngay hiệu quả; nếu phải gánh ngay một danh mục điều kiện dày đặc, cơ hội học hỏi và chỉnh sửa sẽ biến mất.
Vì vậy, cách tiếp cận quản lý nên chuyển dần từ “gắn sẵn điều kiện” sang “quản lý theo rủi ro”, linh hoạt theo quy mô và đặc điểm hoạt động. Với công nghệ mới, mô hình mới, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) là công cụ phù hợp: đặt doanh nghiệp vào môi trường bám sát, yêu cầu báo cáo minh bạch, theo dõi chỉ tiêu an toàn, nhưng không trói bằng một rừng thủ tục trước khi sản phẩm kịp “chạy”. Khi bài toán rủi ro được đo lường, cơ quan quản lý vẫn nắm được “van an toàn”, còn doanh nghiệp có cơ hội chứng minh giá trị thật.
Theo ông Phạm Văn Hùng, đổi mới ở Việt Nam không nhất thiết phải là “đầu tiên trên thế giới”; điều thiết thực là làm ra thứ phù hợp với bối cảnh, đáp ứng được áp lực “giá rẻ – chất lượng cao” trên một thị trường nhạy cảm về chi phí. Điều đó đòi hỏi quy định phải cập nhật theo nhịp phát triển, tránh “bảo hộ ngược”, nơi rào cản thủ tục vô tình đẩy ưu thế về phía các nhà cung cấp ngoại có tiềm lực pháp chế tốt hơn. Thiết kế một khung quản trị đặc thù cho hoạt động đổi mới, nhận diện nhu cầu riêng, tạo lối đi riêng, đó mới là cách tiếp cận nuôi dưỡng sáng tạo trong dài hạn.
Khi đặt cạnh nhau hai mảnh ghép, bảo vệ thương hiệu và khuyến khích thử nghiệm, bức tranh hiện ra đủ sáng: muốn doanh nghiệp dám nghĩ dám làm, cần một lá chắn pháp lý đáng tin; muốn lá chắn phát huy tác dụng, lại cần những dòng chảy mới trong quản lý để sản phẩm mới kịp trưởng thành. Không thể chỉ nghiêm ở khâu xử phạt mà bỏ quên không gian thử; cũng không thể chỉ mở cửa thử nghiệm mà lơ là trật tự thị trường.
Điểm hẹn giữa thực tiễn và chính sách đã rõ: thay đổi cách nhìn từ “quyền được bảo hộ” sang “tài sản cần phát triển”. Một khi doanh nghiệp tin rằng tên tuổi của mình được pháp luật bảo vệ công bằng và những ý tưởng mới có lối đi hợp pháp để thử và lớn, họ sẽ đầu tư dài hạn. Và khi doanh nghiệp đầu tư dài hạn, nền kinh tế sẽ tích lũy được những giá trị vô hình đủ dày để tạo thế cạnh tranh mới. Đó chính là tinh thần mà cộng đồng doanh nghiệp, luật sư và cơ quan hoạch định đang cùng thúc đẩy: Bảo vệ phần đã có, nuôi dưỡng phần đang đến, để trí tuệ Việt không chỉ an toàn, mà còn sinh sôi thành sức mạnh phát triển trong kỷ nguyên mới.
