(Thanh tra) - Trong bối cảnh hội nhập kinh tế và cạnh tranh toàn cầu, quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) ngày càng trở thành công cụ chiến lược để nâng cao lợi thế cạnh tranh, khẳng định uy tín và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.
Phát biểu tại Diễn đàn “Thể chế hoá đổi mới sáng tạo – Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW” diễn ra tại Hà Nội, TS. Phạm Minh Huyền, Trường Đại học Luật Hà Nội, nhấn mạnh rằng việc hình thành cơ chế tài phán chuyên biệt về SHTT là một yêu cầu không thể trì hoãn.
Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân xác định rõ: phải bảo đảm và bảo vệ hữu hiệu quyền sở hữu, quyền tài sản và quyền cạnh tranh bình đẳng của doanh nghiệp tư nhân. Đây là bước tiến quan trọng, bởi trong nền kinh tế tri thức, tài sản vô hình không chỉ tạo ra giá trị kinh tế mà còn là thước đo năng lực cạnh tranh quốc gia. TS. Huyền cho rằng, nếu không có một thiết chế đủ mạnh để xử lý tranh chấp, bảo vệ quyền độc quyền và giải quyết thiệt hại kịp thời, những cam kết trong Nghị quyết sẽ khó đi vào thực tế.
Đáp ứng yêu cầu này, Quốc hội đã ban hành Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) năm 2024 và 2025, có hiệu lực từ 1/7/2025, lần đầu tiên quy định về việc thành lập Tòa SHTT tại một số Tòa án nhân dân khu vực. Đây được coi là bước khởi đầu cho quá trình chuyên môn hóa hoạt động xét xử trong lĩnh vực SHTT.
Theo quy định, Tòa SHTT thuộc Tòa án nhân dân khu vực có thẩm quyền sơ thẩm đối với các vụ việc dân sự, kinh doanh, thương mại về quyền SHTT và chuyển giao công nghệ. Những bản án, quyết định chưa có hiệu lực nếu bị kháng cáo, kháng nghị sẽ được giải quyết tại Tòa Kinh tế hoặc Tòa Hành chính thuộc Tòa án nhân dân cấp tỉnh theo thủ tục phúc thẩm. Các thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm được thực hiện theo quy định chung.
Việc thành lập Tòa SHTT cho thấy Nhà nước đã thừa nhận tính đặc thù của các tranh chấp trong lĩnh vực này. Không giống những lĩnh vực truyền thống, tranh chấp về sáng chế, kiểu dáng công nghiệp hay nhãn hiệu thường gắn với yếu tố kỹ thuật cao, khó xác định thiệt hại và đòi hỏi kiến thức chuyên môn sâu. Thậm chí, nhiều vụ việc còn có yếu tố nước ngoài, liên quan đến nhiều chủ thể và pháp luật quốc tế. Trong bối cảnh đó, một thiết chế tài phán chuyên biệt mới có thể đảm bảo tính công bằng, hiệu quả và bảo vệ được lợi ích hợp pháp của các chủ thể sáng tạo.
TS. Huyền đã viện dẫn kinh nghiệm từ Nhật Bản, Malaysia và Thái Lan để khẳng định tính cần thiết của mô hình Tòa SHTT tại Việt Nam. Nhật Bản đã thành lập Tòa án cấp cao về SHTT từ năm 2005, trực thuộc Tòa án cấp cao Tokyo, nhằm rút ngắn thời gian giải quyết và nâng cao chất lượng xét xử. Malaysia từ năm 2007 đã có hệ thống tòa chuyên trách, với 15 tòa thụ lý vụ án hình sự và 6 tòa phụ trách dân sự, phúc thẩm về SHTT. Tại Thái Lan, mô hình Tòa SHTT và Thương mại quốc tế được thành lập từ năm 1997, trở thành tòa chuyên trách đầu tiên ở Đông Nam Á, giải quyết cả án dân sự và hình sự liên quan đến SHTT, được đánh giá là một trong những thiết chế hiệu quả nhất trong khu vực.
Những kinh nghiệm này cho thấy, chỉ khi có một tòa án chuyên biệt với đội ngũ thẩm phán được đào tạo sâu về SHTT, tranh chấp mới được xử lý nhanh, chính xác và tạo niềm tin cho doanh nghiệp.
Dù khung pháp lý đã bước đầu hình thành, TS. Huyền lưu ý rằng pháp luật hiện hành của Việt Nam mới dừng ở quy định tên gọi, địa vị pháp lý và thẩm quyền xét xử, chưa làm rõ các yếu tố then chốt để Tòa SHTT hoạt động hiệu quả. Đó là vấn đề nhân sự, tiêu chuẩn bổ nhiệm thẩm phán, cơ cấu tổ chức, cơ sở vật chất và cơ chế hỗ trợ chuyên môn. Ngoài ra, tính chuyên môn hóa mới dừng lại ở xét xử sơ thẩm các vụ việc dân sự, kinh doanh, thương mại và hành chính, chưa mở rộng sang án hình sự về SHTT, cũng như chưa có quy định đặc thù ở cấp phúc thẩm. Điều này có thể làm giảm tính đồng bộ và hiệu quả của hệ thống, đặc biệt trong bối cảnh công nghệ và trí tuệ nhân tạo đang phát triển mạnh mẽ.
Để cơ chế tài phán quốc gia về SHTT thực sự đáp ứng yêu cầu hội nhập, TS. Huyền đưa ra một số kiến nghị quan trọng. Trước hết, cần mở rộng thẩm quyền xét xử sơ thẩm sang cả án hình sự về SHTT, bởi các hành vi vi phạm ngày càng phức tạp, gây thiệt hại nghiêm trọng và đòi hỏi xử lý hình sự để đủ sức răn đe.
Về tổ chức, mỗi Tòa SHTT phải bảo đảm tối thiểu ba thẩm phán, ba thẩm tra viên và ba thư ký. Biên chế cần được cân nhắc dựa trên quy mô, tính chất vụ việc và yêu cầu chuyên môn hóa. Về nhân sự, thẩm phán cần được đào tạo chuyên sâu về SHTT, có kinh nghiệm thực tiễn, khả năng ngoại ngữ và kiến thức về khoa học công nghệ. Đây là điều kiện cần để tòa án có thể giải quyết các vụ việc liên quan đến sáng chế, phần mềm, dữ liệu hay công nghệ mới.
Việc thành lập Tòa SHTT tại một số Tòa án nhân dân khu vực là bước đi đúng hướng, nhưng cần tiếp tục hoàn thiện để trở thành một cơ chế tài phán quốc gia vững chắc. Đây không chỉ là yêu cầu chuyên môn hóa để xử lý số lượng tranh chấp ngày càng gia tăng, mà còn là cam kết chính trị nhằm bảo vệ tài sản trí tuệ, khuyến khích đổi mới sáng tạo và củng cố niềm tin của cộng đồng doanh nghiệp.
Ngoài ra, thủ tục tố tụng cũng cần linh hoạt hơn. Những vụ việc đơn giản có thể áp dụng thủ tục rút gọn để tiết kiệm thời gian, trong khi các vụ việc phức tạp cần quy trình xét xử đầy đủ, có sự tham vấn của các chuyên gia kỹ thuật và cơ quan giám định. Cách tiếp cận này sẽ vừa đảm bảo tính nhanh chóng, vừa giữ được sự chính xác và khách quan trong phán quyết.
Theo TS. Phạm Minh Huyền, việc thành lập Tòa SHTT tại một số Tòa án nhân dân khu vực là bước đi đúng hướng, nhưng cần tiếp tục hoàn thiện để trở thành một cơ chế tài phán quốc gia vững chắc. Đây không chỉ là yêu cầu chuyên môn hóa để xử lý số lượng tranh chấp ngày càng gia tăng, mà còn là cam kết chính trị nhằm bảo vệ tài sản trí tuệ, khuyến khích đổi mới sáng tạo và củng cố niềm tin của cộng đồng doanh nghiệp.
Tinh thần của Nghị quyết 68-NQ/TW đã rõ ràng, phát triển kinh tế tư nhân phải đi đôi với bảo vệ hữu hiệu quyền sở hữu và quyền cạnh tranh bình đẳng. Muốn làm được điều đó, Việt Nam cần một hệ thống tư pháp hiện đại, trong đó Tòa SHTT đóng vai trò nòng cốt. Khi cơ chế tài phán được hoàn thiện, doanh nghiệp sẽ có điểm tựa pháp lý vững chắc để yên tâm đầu tư cho sáng tạo, qua đó biến tài sản vô hình thành nguồn lực thật sự của quốc gia trong thời kỳ hội nhập.
