Phó Chánh án TAND Tối cao Trần Văn Độ. Ảnh: Thảo Nguyên

Đó là khẳng định của Phó Chánh án TAND Tối cao Trần Văn Độ với phóng viên Báo Thanh tra về việc có nên quy định “quyền im lặng” trong Dự thảo Bộ Luật Tố tụng hình sự (sửa đổi).  

+ Nên hay không nên luật hóa “quyền im lặng” trong Dự thảo Bộ Luật Tố tụng hình sự (sửa đổi) vẫn còn có nhiều ý kiến trái chiều. Quan điểm của ông về vấn đề nay như thế nào?

- Pháp luật Việt Nam chưa trực tiếp qui định “quyền im lặng” của người bị bắt, tạm giữ, bị can, bị cáo. Nhưng những yếu tố thuộc về nội dung của quyền này đã được thể hiện ở chỗ này, chỗ kia, đặc biệt trong Bộ Luật Tố tụng hình sự. 

Ở đây, quy định “quyền im lặng” phải cụ thể 3 nội dung. Đó là, người bị buộc tội có quyền im lặng không khai báo; người phạm tội có quyền có luật sư khi khai báo, cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án) phải có trách nhiệm, nhiệm vụ giải thích cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo quyền không khai báo. Cuối cùng nếu vi pham những quy định trên thì những lời khai nhận của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo không được coi là chứng cứ.

Tôi cho rằng, tùy theo điều kiện của mỗi quốc gia, tùy theo tổ chức hệ thống tư pháp, tùy theo hệ thống luật sư, hình thức pháp luật để luật hóa “quyền im lặng” ở mức độ nào đó. Nhưng phải thể hiện được không làm oan người vô tội, không ngăn cản quá trình đấu tranh chống tội phạm, bảo đảm cân bằng chống oan và bỏ lọt tội phạm. Bởi đấu tranh phòng, chống tội phạm là vì lợi ích của cộng đồng. 

+ Có ý kiến cho rằng, nếu quy định “quyền im lặng” chỉ bảo vệ quyền lợi cho thiểu số, nhưng có thể ảnh hưởng đến lợi ích, an nguy của cả cộng đồng?

- Không phải chúng ta bảo vệ cho một vài cá nhân. Một xã hội, một hệ thống tư pháp của một quốc gia, một Nhà nước pháp quyền, vấn đề bảo vệ quyền con người được đặt lên rất cao như Hiến pháp của chúng ta đã quy định thì không xét xử oan người vô tội là vấn đề xã hội, là lợi ích cộng đồng. 

Tôi nhấn mạnh, quy định “quyền im lặng” đâu chỉ để bảo vệ cho người bị bắt, tạm giữ, bị can, bị cáo. Làm thế nào để hệ thống tư pháp này xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không làm oan thì đó là công lý. Chúng ta đảm bảo không xử oan sai cho một cá nhân là bảo vệ công lý của một quốc gia. 

+ Vậy với hệ thống pháp luật hiện nay của Việt Nam, “quyền im lặng” cần được quy định như thế nào trong Dự thảo Bộ Luật Tố tụng hình sự (sửa đổi)?

- Chúng ta quy định “quyền im lặng” là để bảo vệ người có khả năng bị oan. Tức là, chặn việc cơ quan tiến hành tố tụng không có chứng cứ nào cả mà bằng cách truy xét để có lời nhận tội vì những trường hợp này dễ bị oan hay không lấy lời nhận tội làm chứng cứ duy nhất, mà lời nhân tội chỉ là chứng cứ khi phù hợp với chứng cứ khác. 

Khi sửa đổi Bộ Luật Tố tụng hình sự chúng ta phải quy định rõ trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, nhấn vào việc người bị bắt, tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền không khai báo, quyền có luật sư hỗ trợ; bị can, bị cáo được thực hiện quyền im lặng và cơ quan tố tụng phải có trách nhiệm giải thích cho bị can, bị cáo quyền đó. 

Chúng ta cũng phải loại bỏ các thủ tục hành chính tư pháp phiền phức để bảo đảm luật sư có mặt trong những lần hỏi cung như có cần Giấy chứng nhận bào chữa không hay không; có cần hợp đồng thuê luật sư không… Tất nhiên ở đây, luật sư phải có trách nhiệm để bảo vệ thân chủ của mình trên cơ sở pháp luật chứ không phải bằng mọi giá.

+ Số lượng luật sư của Việt Nam tuy vài năm trở lại đây có tăng nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu, nhất là chúng ta chưa xây dựng được đội ngũ luật sư công, liệu quy định “quyền im lặng” có khả thi?  

- Hiện nay mới có 20% vụ án hình sự có luật sư tham gia, nếu triển khai tích cực thì có thêm khoảng 10% nữa. Chúng ta không thể đáp ứng qui định mọi người đều có quyền có luật sư vì rõ ràng Việt Nam chưa thể bảo đảm được điều đó, dù có huy động cả hệ thống trợ giúp pháp lý. 

Cho nên, chúng ta có thể mở rộng những trường hợp buộc phải có luật sư tham gia như người bị truy cứu về tội đặc biệt nghiêm trọng để tránh để xảy ra hậu quả oan sai. Còn tất cả những người khác đều có quyền nhờ luật sư, trợ giúp pháp lý hoặc bất cứ ai như người thân, bạn bè để bảo đảm sự khách quan của cơ quan tiến hành tố tụng hình sự. 

Chúng ta cần quy định, khuyến khích khai báo nếu phạm tội thì được giảm nhẹ, còn không khai báo thì có quyền im lặng. 

+ Theo ông, nếu áp dụng “quyền im lặng” với những quy định trên có hạn chế được oan sai như trường hợp ông Nguyễn Thanh Chấn?

- Với phạm vi, giới hạn hợp lý, phù hợp với điều kiện Việt Nam thì chắc chắn sẽ hạn chế được án oan sai.

+ Xin cám ơn ông!

Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam Trương Trọng Nghĩa: “Không làm tốt quyền im lặng lại tạo ra nạn nhân nữa như Nguyễn Thanh Chấn” Thực tế, đại đa số các trường hợp Cơ quan Điều tra hết sức miễn cưỡng, luôn luôn trì hoãn, gây khó khăn cho luật sư khi tiếp xúc với bị can, bị cáo trừ những vụ luật sư chỉ định. Hệ thống pháp luật của chúng ta cũng đang thiếu quy định nghĩa vụ của cơ quan điều tra cảnh báo với bị can, bị cáo về quyền im lặng; thiếu quy định loại bỏ các chứng cứ, lời khai thu thập trái luật. Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam Trương Trọng Nghĩa. Ảnh: Thảo Nguyên Tôi đồng ý chống oan sai và chống bỏ lọt tội phạm quan trong như nhau. Nhiều quốc gia trên thế giới khi quy định quyền im lặng người ta cũng suy nghĩ rất nhiều, nếu làm không tốt sẽ kéo dài vụ án, dẫn đến việc có khi bỏ lọt tội phạm. Chúng ta phải nghĩ đến những nạn nhân và gia đình nạn nhân. Các luật sư ra tòa đâu chỉ bảo vệ cho bị can, bị cáo mà còn để bảo vệ quyền lợi cho những nạn nhân. Nhưng một vụ giết người xảy ra và có một nghi can, nếu chúng ta không làm tốt quyền im lặng thì không khéo chúng ta lại tạo ra một nạn nhân nữa như Nguyễn Thanh Chấn, trong khi kẻ giết người thì chết rồi. Hơn nữa, nếu áp dụng quyền im lặng thì sẽ giúp cho người dân bình tĩnh ngay khi bị cơ quan tố tụng tạm giam, tạm giữ, tránh việc bị dồn ép, bức cung. Cho nên, không nên lấy những yếu kém của Việt Nam để biện minh thời điểm này không nên quy định quyền im lặng, nhưng cũng không bê nguyên, sao chép của nước ngoài vì trên thực tế cũng không khả thi. Chúng ta thiết kế quyền này phải nghiên cứu trên cơ sở đồng bộ với hệ thống pháp luật của Việt Nam, có như vậy mới bảo đảm nguyên tắc tranh tụng đã được hiến định. Có ý kiến lo lắng về thiếu luật sư, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, nước Mỹ, nước Úc đều có khó khăn như vậy. Chúng ta phải bàn với nhau để tháo vấn đề này. Theo tôi, Công an nên có môt danh sách luật sư, bào chữa viên nhân dân để khi cần liên hệ ngay để thực hiện bào chữa.

Thảo Nguyên (Thực hiện)