(Thanh tra) - Luật Thanh tra năm 2025 (số 84/2025/QH15) được xây dựng và ban hành trong bối cảnh quán triệt chủ trương của Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ về đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy hệ thống chính trị theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả. Với mục tiêu kế thừa và đổi mới, luật hướng tới tổ chức hệ thống cơ quan thanh tra tập trung, thống nhất, tinh gọn thành hai cấp ở Trung ương và địa phương, khắc phục triệt để những bất cập, chồng chéo, trùng lặp trong tổ chức và hoạt động thanh tra hiện nay.
Kết luận số 134-KL/TW của Bộ Chính trị xác định rõ mục tiêu xây dựng hệ thống cơ quan thanh tra “tinh gọn, mạnh, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả”. Với tinh thần đó, Luật Thanh tra (sửa đổi) năm 2025 đã tiến hành một cuộc “tái cơ cấu” hệ thống các cơ quan thanh tra Nhà nước, trong đó, điểm nhấn quan trọng nhất là tổ chức lại hệ thống cơ quan thanh tra theo hai cấp: Trung ương và địa phương (Thanh tra Chính phủ, Thanh tra tỉnh) thay vì duy trì mô hình ba cấp như trước đây (Thanh tra Chính phủ, Thanh tra tỉnh, Thanh tra huyện).
Ý kiến thẩm tra Dự thảo Luật Thanh tra sửa đổi của Thường trực Ủy ban Pháp luật trước đó đã nêu rõ việc không tổ chức cơ quan Thanh tra cấp huyện nhằm phù hợp với chủ trương về tinh gọn tổ chức bộ máy, tinh giản biên chế; khắc phục tình trạng “dàn đều” về biên chế của các cơ quan Thanh tra cấp huyện, bổ sung nguồn nhân lực để nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của Thanh tra cấp tỉnh. Việc không tổ chức cơ quan Thanh tra huyện vẫn bảo đảm nguyên lý “ở đâu có quản lý thì ở đó có thanh tra”, vì khi không tổ chức cơ quan Thanh tra cấp huyện thì chức năng, nhiệm vụ thanh tra của cơ quan này sẽ được chuyển cho Thanh tra tỉnh.
Nhiều chuyên gia cũng đánh giá cao chủ trương này và cho rằng đây là quá trình “tái cơ cấu” tổ chức cơ quan thanh tra theo nguyên lý quản trị hiện đại, loại bỏ tầng nấc trung gian, từ đó rút ngắn chu trình kiểm tra, giám sát và nâng cao chất lượng kiểm soát quyền lực.
Không chỉ dừng ở tổ chức bộ máy, Luật Thanh tra năm 2025 còn quy định cụ thể trách nhiệm của thủ trưởng cơ quan quản lý Nhà nước trong thực hiện kết luận thanh tra. Song song là quy định cơ chế phối hợp và xử lý chồng chéo, trùng lặp giữa hoạt động thanh tra, kiểm toán Nhà nước, điều tra, kiểm sát, kiểm tra.
Mối quan hệ giữa Thanh tra Chính phủ với bộ, ngành và địa phương, giữa Thanh tra cấp tỉnh với sở, ngành và UBND cấp xã… được xác lập lại theo hướng rõ ràng vai trò, phạm vi và phương thức phối hợp, bảo đảm sự đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật, không để có khoảng trống pháp luật khi sắp xếp hệ thống các cơ quan thanh tra.
Trong thực tế, hệ thống cơ quan thanh tra với nhiều cấp, nhiều cơ quan cùng chức năng kiểm tra, giám sát đã khiến không ít địa phương lúng túng, thậm chí doanh nghiệp bị kiểm tra chồng chéo, ảnh hưởng đến môi trường đầu tư, kinh doanh. Sự thiếu minh bạch trong phân công nhiệm vụ cũng là lỗ hổng dẫn tới tình trạng né tránh, đùn đẩy hoặc “vùng xám” trong thực thi công vụ.
Luật Thanh tra năm 2025, bằng các quy định cụ thể hơn về thẩm quyền, trách nhiệm và cơ chế phối hợp giữa các cơ quan thanh tra, được kỳ vọng sẽ khắc phục tận gốc tình trạng này. Ông Lê Tiến Đạt, Phó Tổng Thanh tra Chính phủ từng nhấn mạnh: “Luật đã sửa đổi, hoàn thiện một số nội dung nhằm bảo đảm sự đồng bộ, thống nhất về tổ chức, hoạt động thanh tra, tính thống nhất của hệ thống pháp luật và phù hợp với thực tiễn, khắc phục một số bất cập của pháp luật về thanh tra hiện nay”. Sự thay đổi về thể chế lần này nhằm hướng đến một nền hành chính hiệu quả hơn, minh bạch hơn.
Một điểm mới khác là việc làm rõ cơ chế kiểm soát quyền lực trong hoạt động thanh tra. Đây là nội dung thể chế hóa rất sát tinh thần chỉ đạo của Trung ương: Kiểm soát quyền lực phải là nguyên tắc cốt lõi trong xây dựng tổ chức và vận hành bộ máy. Luật Thanh tra năm 2025 đã bổ sung các quy định cụ thể về kiểm soát hoạt động của người đứng đầu cơ quan thanh tra, trách nhiệm giải trình, công khai kết quả thanh tra và xử lý sau thanh tra.
Chỉ trong vòng chưa đầy 1 tháng, từ khi có chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ (Văn bản số 1861/VPCP-V.1 ngày 8/3/2025) đến khi hoàn tất thẩm định và trình Quốc hội, dự thảo Luật Thanh tra (sửa đổi) đã được xây dựng một cách “thần tốc” nhưng vẫn đảm bảo đầy đủ quy trình, thủ tục và qua nhiều bước lấy ý kiến. Đằng sau sự khẩn trương ấy là quyết tâm cải cách thể chế, cải cách hành chính của Chính phủ và đặc biệt là sự chủ động, trách nhiệm cao của Thanh tra Chính phủ trong vai trò cơ quan chủ trì soạn thảo.
Thực tế cho thấy, chính sự quyết liệt này đã làm nên một văn bản pháp luật phản ánh đúng tinh thần chỉ đạo của Trung ương, đáp ứng kịp thời yêu cầu thực tiễn quản lý và có tính khả thi cao khi triển khai.
Việc ban hành Luật Thanh tra năm 2025 không chỉ là thay đổi về mặt pháp lý. Điều quan trọng hơn, Luật Thanh tra đặt nền móng cho một mô hình thanh tra hiện đại hơn, các cơ quan được tổ chức tinh gọn, trách nhiệm rõ ràng, quyền lực được kiểm soát và người dân, doanh nghiệp là trung tâm thụ hưởng hiệu quả của một nền hành chính công khai, minh bạch.
Nhiều cán bộ trong ngành Thanh tra bày tỏ kỳ vọng: “Nếu thực thi nghiêm túc, Luật Thanh tra 2025 sẽ tạo bước chuyển căn bản trong cách Nhà nước giám sát quyền lực, phòng ngừa tiêu cực và nâng cao hiệu quả quản lý”.
Luật Thanh tra năm 2025 đã được ban hành và có hiệu lực. Điều còn lại là quá trình tổ chức triển khai các quy định của Luật trong thực tiễn. Thành công của Luật Thanh tra năm 2025 phụ thuộc vào quyết tâm chính trị, vào năng lực tổ chức triển khai từ Trung ương tới địa phương. Song, với nền tảng thể chế mới này, ngành Thanh tra hoàn toàn có cơ sở để tự tin bước vào Kỷ nguyên mới, đồng hành cùng công cuộc xây dựng và phát triển đất nước với tinh thần “đổi mới, cải cách, hết lòng, hết sức phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân", như Tổng Bí thư Tô Lâm từng nhắc nhở.
