(Thanh tra) - Theo thống kê, đồng bào Dao ở Thanh Hóa thuộc nhóm Dao Quần Chẹt và nhóm Dao Đỏ, trong đó nhóm Dao Quần Chẹt định cư ở vùng núi thấp, tập trung ở các huyện miền núi Cẩm Thủy và Ngọc Lặc; nhóm Dao Đỏ định cư ở vùng núi cao Mường Lát.
Theo ông Quốc Bảo, nguyên cán bộ Ban Dân tộc miền núi Thanh Hóa: Nhóm Dao Quần Chẹt ở Thanh Hóa chủ yếu sinh sống ở vùng núi thấp có 10 làng, trong đó 9 làng toàn là người Dao, 1 làng xen ghép ở cùng người Mường, Thái và người Kinh.
Ở huyện Cẩm Thuỷ có các làng Phú Sơn, Thạch An, Làng Ơi. Ở huyện Ngọc Lặc có các làng Hạ Sơn, Tân Thành và Phùng Sơn. Nhóm Dao Đỏ ở vùng núi thuộc huyện Mường Lát có 3 chòm Suối Tút, Con Dao, Pù Quăn. Người Dao Quần Chẹt chủ yếu từ Tuyên Quang, Hoà Bình, Vĩnh Phúc di cư vào hồi đầu thế kỷ XX. Người Dao Đỏ hiện đang sinh sống tại Mường Lát di cư từ Lào qua Việt Nam. Dịp Tết năm nào cũng vậy, tất cả các gia đình đồng bào Dao làm cỗ báo cáo tổ tiên, gia tộc kết quả một năm tăng gia sản xuất, dâng lên của ngon, vật lạ và cầu năm mới mưa thuật gió hòa, thu nhiều kết quả trong sản xuất.
Theo UBND huyện Cẩm Thủy, trên địa bàn hiện có khoảng 3.540 đồng bào dân tộc Dao sinh sống tại các xã Cẩm Bình, Cẩm Liên, Cẩm Châu và thị trấn Phong Sơn. Mỗi năm đồng bào dân tộc Dao đón 3 cái tết là rằm tháng Bảy, Tết năm cùng và Tết Thanh minh. Tết năm cùng không biết đã có từ bao giờ nhưng lưu giữ được rất nhiều nét đặc trưng, thể hiện tinh thần đoàn kết trong cộng đồng.
Trong quan hệ xã hội, thôn xóm, làng, bản chủ yếu các quan hệ xóm giềng và dòng họ, đồng bào Dao có nhiều họ, nhưng phổ biến nhất là họ Bàn, Đặng, Triệu. Các dòng họ, chi họ thường có gia phả riêng và có hệ thống tên đệm để phân biệt giữa những người thuộc các thế hệ khác nhau.
Đồng bào Dao canh tác phổ biến trên nương, rẫy, thổ canh hốc đá, ruộng là những hình thức chính. Tuỳ từng nhóm, từng vùng mà hình thức canh tác này hay khác nổi trội lên, trong đó người Dao quần trắng, Dao áo dài chuyên làm ruộng nước.
Người Dao Đỏ thổ canh hốc đá. Phần lớn các nhóm Dao khác làm nương du canh hay định canh. Cây lương thực chính là lúa, ngô và các loại rau màu khác. Hiện nay, việc sản xuất lúa nước cũng có nhiều thay đổi, đồng bào Dao đã biết đưa các tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất nên cuộc sống cũng giảm bớt còn khó khăn, thiếu thốn.
Ngoài trồng lúa nước, đồng bào Dao còn phát triển nhiều nghề truyền thống như đan lát, ép dầu, rèn, làm đồ bạc, làm giấy, trồng tràm và nấu cao tràm, góp phần ổn định cuộc sống.
Trong cuộc sống, đồng bào Dao rất coi trọng việc ăn mặc, thường bộ trang phục phụ nữ gồm có áo, mũ, quần, thắt lưng và xà cạp quấn chân. Áo là loại áo dài, cổ tay và viền áo là các hoa văn thổ cẩm màu đỏ được thêu cầu kỳ trên nền vải đen chàm, quần màu đen tuyền phía dưới có thêu hoa văn. Khăn đội đầu màu đỏ nổi bật chính là điểm nhấn cho toàn bộ trang phục cũng như là đặc điểm riêng của người Dao. Đàn ông để tóc dài, búi sau gáy hoặc để chỏm tóc dài trên đỉnh đầu, xung quanh cạo nhẵn, trang phục là một áo dài và một áo thường là màu trắng; vải khăn chít đầu thường là xanh lơ, tóc họ có cài lược.
Tục cưới xin của đồng bào Dao, trai gái đến tuổi dựng vợ, gã chống, muốn lấy được nhau phải so tuổi, bói chân gà xem có hợp nhau không. Ngoài ra, còn có tục chăng dây, hát đối đáp giữa nhà trai và nhà gái. Lúc đón dâu, cô dâu được cõng ra khỏi nhà gái và bước qua cái kéo mà thầy cúng đã làm phép mới được phép vào nhà trai.
Trong ma chay, đồng bào Dao kiêng khâm liệm người chết vào giờ sinh của những người trong gia đình, thường thì được liệm vào quan tài, tuy nhiên một số nơi có tục hoả táng cho người chết từ 12 tuổi trở lên. Trong lễ mãn tang người chết, người Dao thường kết hợp làm lễ “cấp sắc” cho một vài người trong dòng tộc. Lễ cấp sắc đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời người đàn ông, được cấp sắc nghĩa là họ đã trưởng thành, đã có thể làm thầy, làm chỗ dựa vững chắc cho gia đình và được dòng họ, xóm làng tôn trọng. Do vậy, đây là nghi lễ lớn nhất cả về vật chất, tinh thần - tâm linh, nên được gia đình chuẩn bị hết sức cẩn thận.
Phong tục thờ cúng, đồng bào Dao ở Thanh Hóa vừa tin theo các tín ngưỡng nguyên thuỷ, các nghi lễ nông nghiệp vừa chịu ảnh hưởng sâu sắc của Khổng giáo, Phật giáo và nhất là Đạo giáo. Bàn vương được coi là thuỷ tổ của đồng bào Dao nên được cúng chung với tổ tiên từng gia đình.
Đồng bào Dao có vốn văn nghệ dân gian rất phong phú, nhiều truyện cổ, bài hát, thơ ca. Đặc biệt truyện Quả bầu với nạn hồng thuỷ, sự tích Bàn Vương rất phổ biến trong đồng bào Dao. Múa, nhạc được họ sử dụng chủ yếu trong các ngày nghi lễ tôn giáo ...
