(Thanh tra) - Cứ mỗi độ Tết đến, Xuân về, hay mùa Tây Nguyên vào hội, từ khắp phố phường cho đến các thôn, làng vùng sâu, vùng xa của tỉnh Kon Tum, lại vang lên những khúc ca như: "Kon Tum - Mùa Xuân về”, “Âm vang cồng chiêng”, “Về quê hương mới”… Trong số đó có bài được xếp hạng, ghi nhận bằng những huy chương vàng, huy chương bạc trong các liên hoan, hội diễn toàn quốc; có bài luôn được người Kon Tum hát mỗi khi có dịp như một cách giới thiệu về quê hương Kon Tum yêu mến... Và, tác giả của những khúc ca đó chính là nghệ sĩ ưu tú người dân tộc Ba Na A Dũh - Phó trưởng Đoàn Nghệ thuật tỉnh Kon Tum.
Thành danh từ phong trào quần chúng
Cho đến hôm nay, mặc dù đã gần bước sang tuổi “lục thập nhĩ thuận”, nhưng với nhạc sĩ A Dũh, những bát hát đồng dao của người dân tộc Ba Na ngày còn thơ ấu, những bài hát ông sáng tác cho bạn bè trong làng Kon Trang Mơ Nây (xã Đắk La, huyện Đắk Hà, tỉnh Kon Tum) vẫn được ông hát ê a mỗi ngày. Ông kể: “Ngày ấy, lúc hát đồng dao (loại hình sử dụng âm nhạc dân gian tự đặt lời cho phù hợp với hoàn cảnh) để trêu đùa nhau, tôi ứng tác rất nhanh, có vần có điệu nên bạn bè rất thích. Và, từ những bài đồng dao ấy, từ những khúc hát dân ca của người Ba Na đã “gieo mầm” tình yêu âm nhạc trong tôi”.
Tố chất âm nhạc trời cho ấy cộng với một giọng ca khoẻ khoắn, ấm áp của ông đã thật sự lôi cuốn được học sinh trong những năm sau giải phóng dạy tiểu học cho học sinh ở xã Chư Kơ Ty (huyện Krông Pak, tỉnh Đắk Lắk). “Trong thời gian 3 năm (1975 - 1978), sau khi đi học lớp sư phạm cấp tốc, tôi tham gia dạy cho các em học sinh tiểu học. Chưa nói đến chuyện dạy, ngày ấy, để huy động được học sinh tới lớp là một điều vô cùng khó khăn đối với mỗi người giáo viên. Vậy mà, lớp của tôi hôm nào sĩ số cũng bảo đảm 100%. Kết quả ấy chính là nhờ vốn liếng đồng dao, những khúc dân ca thấm đẫm từ nhỏ cộng với chút năng khiếu âm nhạc, tôi phổ nhạc từ những bài thơ trong sách cho các em học sinh hát; rồi tôi tự sáng tác những bài hát như những lời tâm tình, nhắc nhở dành riêng cho các em học sinh người Ê Đê ở vùng đất Chư Kơ Ty nên thật sự lôi cuốn được các em học sinh đến lớp” - nghệ sĩ ưu tú A Dũh nhớ lại.
Sau 3 năm đứng lớp, năm 1978, A Dũh lấy vợ người dân tộc Xê Đăng rồi theo vợ về quê ở xã Đăk Pxy (huyện Đắk Tô, nay thuộc huyện Đắk Hà). Thời gian này, ông tiếp tục sưu tầm các làn điệu dân ca của đồng bào Ba Na, Xê Đăng… để lấy nguồn cảm hứng, giai điệu sáng tác những tác phẩm âm nhạc phục vụ cho phong trào văn hoá văn nghệ ở địa phương. Chính niềm say mê ấy nên ông đã được giao nhiệm vụ cán bộ văn hoá xã Đắk Pxy. Để rồi từ đây, năm 1979, trong Hội diễn Văn nghệ Quần chúng tỉnh năm ấy, dưới sự tổ chức, dàn dựng của ông, đội ca khúc chính trị của xã Đắk Pxy đạt Giải Nhất Toàn đoàn và được Sở Văn hóa - Thông tin (VH-TT) chọn dự thi Liên hoan Toàn quốc, đạt 1 Huy chương Vàng, 2 Huy chương Bạc.
Thành công nối tiếp thành công, năm 1980, ông tiếp tục đạt Huy chương Vàng trong Liên hoan Ca khúc Chính trị Toàn quốc (Bộ VH-TT) với tác phẩm “Về quê mới” do chính ông sáng tác, biểu diễn.
Nhớ về thành công đầu tiên ấy cũng như tác phẩm đầu tay này, cho đến hôm nay, nhạc sĩ A Dũh vẫn chưa hết bồi hồi: “Trước đó, tôi đã sáng tác rất nhiều bài hát, nhưng phải nhờ bạn bè ký âm giùm (vì chưa biết ký âm) nên chủ yếu để hát cho vui. Tác phẩm “Về quê mới” sáng tác trên chất liệu dân ca Xê Đăng là tác phẩm đầu tay do chính tôi tự ký âm. Với những ca từ khoẻ khoắn, mộc mạc, thô ráp rất đặc trưng của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, tác phẩm “Về quê mới” đã thể hiện được niềm vui rộn ràng của người Xê Đăng trước chiến thắng, trước không khí lao động sản xuất, trước những khung cảnh rất giản dị đời thường”…
Thành công đầu tay đã thôi thúc nhạc sĩ A Dũh tiếp tục sưu tầm, học tập và khai thác chất liệu dân ca của các dân tộc để sáng tác. Sau hơn 30 năm miệt mài gắn bó với nghiệp sáng tác, nhạc sĩ A Dũh đã có trong tay khoảng 100 tác phẩm, phát hành 1 tuyển tập nhạc chọn lọc gồm 14 bài hát do chính ông sáng tác…
Trong số các ca khúc của nhạc sĩ A Dũh, nổi bật nhất, được nhiều người biết, nhiều người thuộc và nhiều người hát nhất phải kể đến “Kon Tum - Mùa Xuân về”. Ngay khi mới ra đời, ca khúc đã nhận được sự chào đón nồng nhiệt của thính giả, trở thành “hiện tượng” trong đời sống âm nhạc Kon Tum thời đó mà không ít người ví von như “Tỉnh ca Kon Tum”. Với những ca từ khoẻ khoắn, giản dị, mộc mạc nhưng rất đỗi thiết tha, “Kon Tum - Mùa Xuân về” là khúc khải hoàn của người Kon Tum trước những đổi thay của tỉnh nhà: “Kon Tum ơi, mùa Xuân đã về rồi, cờ sao tung bay trên nền trời xanh. Một ngày mới xây hạnh phúc tương lai, một ngày mai bắt đầu từ hôm nay…”.
“Tác phẩm này ra đời đã hơn 20 năm. Nhân kỷ niệm 16 năm giải phóng tỉnh Kon Tum và giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, lúc đó, ở thị xã Kon Tum (nay là TP Kon Tum) một không khí náo nức, rạo rực, hân hoan hiển hiện rõ trên nét mặt mỗi người dân; các khu phố, đường làng ngõ xóm đều cờ đỏ sao vàng tung bay… Cách mạng đã mang lại niềm hạnh phúc cho mỗi người dân; độc lập tự do đã tạo ra sự hoà quyện, gắn bó giữa mỗi người, từ nông thôn đến thành thị, sự đoàn kết, chung tay, nỗ lực của đồng bào các dân tộc trong tỉnh. Không khí ấy đã mang lại cho tôi nguồn cảm xúc rất tự nhiên, chất phác và chỉ sau một giờ đồng hồ, bản nhạc được hoàn thành” - nhạc sĩ A Dũh chia sẻ.
Hơn 30 năm gắn bó với âm nhạc, 21 năm gắn bó với Đoàn Nghệ thuật tỉnh Kon Tum, ông đã sở hữu 4 Huy chương Vàng, 11 Huy chương Bạc trong các kỳ liên hoan, hội diễn toàn quốc do Bộ VH-TT, nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch, tổ chức.
Không bằng lòng với những gì đạt được, năm 1997, ông theo học lớp sáng tác - lý luận âm nhạc của Đại học Nghệ thuật Huế để hiểu hơn về âm nhạc, về các giai điệu, các cung bậc…
Mới đây (tháng 5/2012), nhạc sĩ A Duh được phong tặng danh hiệu nghệ sĩ ưu tú (cùng với cố nhạc sĩ Phạm Cao Đạt) vì đã có nhiều cống hiến trong sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hóa của dân tộc. Ông là nghệ sĩ ưu tú đầu tiên, duy nhất hiện có của tỉnh Kon Tum.
Trăn trở với chất liệu dân ca
Trong số hơn 100 ca khúc do nhạc sĩ A Dũh sáng tác, hầu hết đều mang chất liệu âm nhạc dân ca của người Ba Na, Xê Đăng… Với những giai điệu, những ca từ mộc mạc, giản dị, các bài hát đã khắc hoạ một cách sinh động cuộc sống của đồng bào các dân tộc tỉnh Kon Tum một cách vô cùng tự nhiên, đầy ngẫu hứng: “Và em nắm tay chàng, chân bên chân cùng bước, gót bên gót vui xoang. Trong đêm hội cồng chiêng cùng nhau thức thâu đêm…” (Âm vang cồng chiêng); “Anh vào rừng sâu tìm những ống lồ ô. Anh chọn ống to căng no gió núi. Anh lựa ống nhỏ hứa tròn tiếng suối về làm đàn Ting Gling. Anh treo thành giàn trên rẫy. Anh căng thành dãy trên nương. Nước suối kéo cần đung đưa ống đàn cho những âm thanh vui rừng ấm núi…” (Đàn Ting Gling)…
Những ai từng gặp, tiếp xúc với A Dũh đều có chung nhận xét ở ông có đầy đủ tố chất của một nghệ sĩ tài hoa. Ẩn đằng sau vẻ phong trần, nét mặt khắc khổ, ấy là một tâm hồn âm nhạc tinh tế, giàu cảm xúc, một giọng ca khoẻ khoắn, một tài năng đạo diễn - tổ chức sân khấu và một nhạc công - nghệ nhân sử dụng nhiều nhạc cụ dân tộc. Ông biết sử dụng thành thạo và còn biết cách làm, chỉnh sửa hầu hết các loại nhạc cụ của bà con đồng bào các dân tộc bản địa ở Kon Tum, từ Ting Gling (đàn suối), Klong Put (nhạc cụ hơi), Đàn T’rưng cho đến đàn gió, đàn Goong…
Nặng lòng với văn hóa các dân tộc, mỗi khi có dịp, ông lại lặn lội đến tận các thôn làng vùng sâu, vùng xa tìm tòi, nghiên cứu những làn điệu dân ca của các dân tộc vừa để lấy cảm hứng sáng tác vừa để giữ gìn những tinh hoa văn hóa của các dân tộc. Ông trăn trở: Âm nhạc dân gian dân tộc thiểu số bao gồm các làn điệu dân ca, các loại nhạc cụ và những điệu múa được tồn tại trong cộng đồng theo 2 hướng là duy trì tự phát và duy trì với sự hỗ trợ của Nhà nước. Trong đó, duy trì tự phát là duy trì chính trong cuộc sống lao động và sinh hoạt hàng ngày. Tuy nhiên, hiện nay, âm nhạc dân gian dân tộc thiểu số chỉ được người dân sử dụng trong các sinh hoạt, các nghi lễ còn trong sinh hoạt hàng ngày hầu như bị bỏ quên. Bởi vậy, mỗi lần đến và gặp được những già làng, nghệ nhân cao tuổi đang cố gắng gìn giữ các giai điệu cổ sắp bị thất truyền, tôi lại thấy day dứt, thấy mình phải có trách nhiệm bảo vệ, phát huy nó. Hiện nay, tôi đang biên soạn tài liệu một cách chi tiết về cách làm các loại nhạc cụ dân tộc trên địa bàn Kon Tum, các thang âm; rồi sưu tầm, biên tập được khoảng 50 bài dân ca của người Xê Đăng, Ba Na, Gia Rai; riêng các làn điệu dân ca của người Brâu, Rơ Mâm, Jẻ Triêng vẫn còn thiếu về mặt thể loại âm nhạc. Tôi chỉ mong sao sớm có thể sưu tầm được một cách đầy đủ các làn điệu dân ca của các dân tộc bản địa ở tỉnh Kon Tum rồi phát hành được tuyển tập các làn điệu dân ca, thu đĩa CD để không bị thất truyền. Bởi cho đến nay, các làn điệu dân ca rồi cả hát kể sử thi của đồng bào dân tộc thiểu số đang có nguy cơ mai một do nhiều nguyên nhân: Môi trường, điều kiện tự nhiên, xã hội đang thay đổi. Sự tiếp nối của giới trẻ với loại hình nghệ thuật này đang có xu hướng bị đứt gãy. Lớp trẻ bây giờ thì chỉ biết đến Rock, Pop… mà quay lưng lại với âm nhạc dân tộc. Nếu không có được tuyển tập nhạc, không có đĩa CD ghi lại những làn điệu dân ca của các dân tộc thì chỉ thêm vài năm nữa, khi số ít nghệ nhân già yếu “ra đi” sẽ mang theo cả di sản của ông bà vào lòng đất.
Trăn trở ấy cũng chính là động lực để ông chuyên tâm sáng tác những ca khúc mang bản sắc quê hương, âm hưởng của núi rừng. Chính nhờ những nhạc cụ với những giai điệu dân ca mộc mạc ấy cộng thêm vốn sống, sự am hiểu về đời sống của bà con người dân tộc Ba Na, Xê Đăng… nên trong các bản nhạc của ông lúc nào cũng lấp lánh reo vui, cũng réo rắt tiếng suối chảy, tiếng chày giã gạo, âm vang của tiếng cống chiêng, tiếng cười nói ríu rít của trẻ thơ lẫn xen trong tiếng gió…
Chia tay người nghệ sĩ tài hoa của núi rừng Kon Tum trong một buổi chiều, ông cất tiếng ca vang những giai điệu mượt mà, khoẻ khoắn, thiết tha và lắng đọng: “Mùa Xuân về! Kon Tum ơi! Xuân đã về! Kon Tum ơi! Mùa Xuân về trên Kon Tum quê tôi” (Kon Tum - Mùa Xuân về) như thúc giục, mời gọi khiến cho lòng mỗi chúng ta thêm rộn ràng, thêm yêu, thêm quý mảnh đất Kon Tum vừa tròn 100 tuổi…
Trung Đức
