(Thanh tra) - Giữa cao nguyên Đắk Lắk, buôn Dơng Bắk (xã Liên Sơn Lắk, tỉnh Đắk Lắk) vẫn bền bỉ giữ nghề gốm thủ công cổ truyền của người M’Nông. Làng gốm độc nhất còn lại của Tây Nguyên không chỉ là nơi lưu giữ ký ức văn hóa mà còn là niềm tự hào của cộng đồng nơi đây, đang được nỗ lực bảo tồn và khơi mở hướng phát triển mới.
Nghề gốm trăm năm giữ hồn núi rừng
Nằm dưới chân núi Chư Yang Sin, buôn Dơng Bắk được xem là cái nôi của nghề gốm thủ công duy nhất còn tồn tại trên Tây Nguyên. Trải qua bao biến thiên, đồng bào M’Nông nơi đây vẫn gắn bó với nghề gốm như một phần không thể thiếu trong đời sống và văn hóa.
Nghệ nhân H’Phiết Uông, một trong những người làm gốm lâu năm nhất buôn, kể rằng nghề làm gốm thủ công của người M'Nông đã nổi tiếng từ thời cha ông. Ngày trước, sản phẩm gốm được người M’Nông mang đi khắp vùng đổi lấy lương thực, một cái chén đổi được một chén gạo, cái nồi đổi được bắp, đậu. Những vật dụng quen thuộc như nồi, chảo, bát, đĩa, ché, chum, bình… được tạo nên từ bàn tay khéo léo của thợ gốm, cùng nhiều tạo hình con vật như trâu, voi, rùa, hổ… thể hiện sự tài hoa của nghệ nhân.
Điểm đặc biệt của gốm M'Nông nằm ở kỹ thuật chế tác hoàn toàn thủ công. Đất sét được lấy từ bờ sông, chân núi Chư Yang Sin, có màu nâu vàng đặc trưng. Sau khi loại bỏ tạp chất, đất được “ủ” bằng lá chuối, nong nia và được tưới nước hằng ngày để giữ độ dẻo tự nhiên.
Không dùng bàn xoay, người M’Nông đặt khối đất lên đế gỗ rồi di chuyển quanh đó để tạo hình. Thanh tre mỏng, mảnh vải ướt, vòng tre là những dụng cụ chính để nắn chỉnh dáng gốm. Khi sản phẩm đạt độ khô, nghệ nhân dùng que tre, lông nhím để vẽ hoa văn; lấy đá mài nhẵn bề mặt để gốm đạt độ bóng tự nhiên.
Công đoạn nung gốm cũng là nét độc đáo riêng. Gốm được đặt trên nền đất trống, sắp xếp theo kích thước, đốt lộ thiên bằng củi khô. Khi sản phẩm đỏ lửa, nghệ nhân dùng trấu hoặc mùn cưa hun tạo nên gam màu đen bóng đặc trưng, dấu ấn dễ nhận biết của gốm M'Nông.
Nghệ nhân H’Phiết Uông bùi ngùi nhớ lại: “Xưa cả buôn làm gốm. Giờ chỉ còn vài người già còn giữ nghề”. Những câu chuyện của bà như giữ lại tiếng vọng của một làng nghề từng rất phồn thịnh giữa núi rừng Tây Nguyên.
Nỗ lực hồi sinh làng gốm cổ
Cuối năm 2024, nghề gốm truyền thống của người M’nông ở xã Liên Sơn Lắk, tỉnh Đắk Lắk được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là dấu mốc quan trọng, mở ra cơ hội bảo tồn, phát triển nghề truyền thống và tạo thị trường rộng hơn cho sản phẩm gốm thủ công của địa phương.
Mặc dù vậy, nghề gốm M’Nông vẫn đứng trước nhiều khó khăn khi đồ gốm công nghiệp ngày càng phổ biến, rẻ và đa dạng mẫu mã. Số người còn gắn bó với nghề gốm trong buôn chỉ đếm trên đầu ngón tay, đa phần là người lớn tuổi. Nghệ nhân H’Lươm Uông lo lắng: “Cả xã giờ chỉ còn khoảng 13 nghệ nhân biết làm gốm, lớp trẻ không còn mặn mà học nghề”.
Dẫu vậy, những người thợ gốm không bỏ cuộc. Họ tìm cách làm mới sản phẩm để phù hợp thị hiếu hiện đại. Bên cạnh dụng cụ sinh hoạt truyền thống, nghệ nhân tạo ra các sản phẩm như ấm trà, ly, khay, tượng voi, rùa… với đường nét tinh xảo hơn, hướng tới thị trường du lịch và quà tặng.
“Chúng tôi làm gốm không chỉ vì yêu nghề, mà còn vì trách nhiệm gìn giữ di sản của dân tộc. Hy vọng lớp trẻ sẽ nhận ra giá trị văn hóa để tiếp tục nối nghề”, nghệ nhân H’Lươm Uông tâm sự.
Nhằm bảo tồn di sản, chính quyền địa phương và ngành văn hóa đã mở các lớp truyền dạy nghề cho phụ nữ và thanh thiếu niên trong buôn. Đồng thời định hướng phát triển làng nghề gốm, kết hợp đan lát, dệt thổ cẩm, hướng tới hình thành điểm đến du lịch trải nghiệm. Đây là bước đi quan trọng để khôi phục nghề truyền thống, tạo sinh kế mới, góp phần giảm nghèo bền vững cho người dân.
Nhiều hoạt động quảng bá cũng được triển khai: Giới thiệu gốm tại Lễ hội Cà phê Buôn Ma Thuột, Festival gốm Thanh Hà – Hội An, các hội nghị xúc tiến đầu tư… Tại sự kiện của huyện Lắk (cũ), địa phương đã đặt các nghệ nhân làm 200 tượng voi tặng đại biểu – món quà mang đậm bản sắc M’Nông…
Từ những khối đất sét mộc mạc, người M’Nông đã tạo nên một di sản văn hóa có giá trị lớn trên cao nguyên. Hành trình giữ nghề gốm thủ công của người M'Nông vẫn còn nhiều gian khó, nhưng với tâm huyết của các nghệ nhân và sự chung tay của địa phương, ngọn lửa nghề truyền thống nơi buôn Dơng Bắk vẫn được gìn giữ và truyền lại cho mai sau.
