(Thanh tra) - Sắc lệnh 64/SL và sự thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt vừa có ý nghĩa lịch sử sâu sắc nhưng lại có ý nghĩa thời sự nóng hổi cần tiếp tục nghiên cứu, nhất là trong giai đoạn hiện nay khi chúng ta đang tiến hành đổi mới tổ chức và hoạt động thanh tra, cũng như đẩy mạnh cuộc đấu tranh chống tham nhũng trong thời gian tới.
Ngày 23/11/2025, chúng ta vui mừng kỷ niệm 80 Ngày Truyền thống Thanh tra Việt Nam. 80 năm qua, kể từ khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 64/SL, cùng với những thắng lợi hào hùng của dân tộc, Thanh tra Việt Nam đã có những đóng góp xứng đáng vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Hoạt động thanh tra, sự lớn mạnh cả về số lượng và chất lượng của đội ngũ cán bộ thanh tra đã trải theo độ rộng dài của năm tháng theo những bước thăng trầm của lịch sử cách mạng Việt Nam.
Với vị trí là tai là mắt của cơ quan lãnh đạo, quản lý tổ chức và hoạt động của thanh tra đã có nhiều biến động tuỳ theo yêu cầu của tình hình và nhiệm vụ mà Đảng và Nhà nước giao cho. Trong mọi giai đoạn, mọi hoàn cảnh, thanh tra đã làm tròn trách nhiệm của mình, luôn xứng đáng với truyền thống 80 năm cách mạng kể từ khi được thành lập với biết bao khó khăn gian khổ.
Sắc lệnh 64/SL và sự thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt vừa có ý nghĩa lịch sử sâu sắc nhưng lại có ý nghĩa thời sự nóng hổi cần tiếp tục nghiên cứu, nhất là trong giai đoạn hiện nay khi chúng ta đang tiến hành đổi mới tổ chức và hoạt động thanh tra cũng như đẩy mạnh cuộc đấu tranh chống tham nhũng trong thời gian tới.
Sự thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt và tính chất đặc biệt của Ban Thanh tra
Khi nói đến Ban Thanh tra Đặc biệt, chúng ta bàn ngay đến hoàn cảnh ra đời đặc biệt của nó. Ban Thanh tra Đặc biệt ra đời chỉ chưa đầy 2 tháng sau khi thành lập nước Việt Nam dân chủ cộng hoà, Nhà nước dân chủ Nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á. Trong bối cảnh Nhà nước mới ra đời còn hết sức non trẻ, sự hình thành các cơ quan Nhà nước hay các ngành, lĩnh vực công tác trước hết xuất phát từ nhu cầu cấp bách của tình hình. Chúng ta xây dựng chính quyền trong một hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, cả trong nước và quốc tế.
Cách mạng Tháng 8 thành công mang lại độc lập cho đất nước, tự do nhưng đó cũng là thời điểm chúng ta vừa trải qua một trận đói khủng khiếp, đã cướp đi sinh mạng của hơn 2 triệu đồng bào, kinh tế cực kỳ khó khăn, sức dân kiệt quệ. Trong khi đó các lực lượng phản cách mạng bên trong và thù địch bên ngoài đang tìm mọi cách để lật đổ chính quyền khi còn đang trong trứng nước. Hơn lúc nào hết bảo vệ chính quyền là mục tiêu hàng đầu của cả dân tộc, vấn đề cơ bản của mọi cuộc cách mạng là vấn đề chính quyền, giành chính quyền đã khó, giữ chính quyền còn khó hơn rất nhiều, nhất là chính quyền dân chủ Nhân dân lúc đó.
Với nhãn quan cách mạng sáng suốt, ngay từ đầu, Hồ Chủ tịch đã thấy trước nguy cơ của căn bệnh quyền lực và cùng với việc hình thành bộ máy chính quyền từ Trung ương đến địa phương là việc hình thành cơ chế thanh tra, kiểm tra, giám sát hoạt động của bộ máy chính quyền và các cán bộ, công chức làm việc trong bộ máy đó để bảo đảm xử lý kịp thời các hành vi vi phạm, trừng trị những biểu hiện sai trái của những người lợi dụng danh nghĩa cách mạng để "mưu vinh thân, phì gia" như cách nói của Hồ Chủ tịch, lên mặt quan cách mạng ức hiếp quần chúng Nhân dân. Người hiểu rằng chỉ có chăm lo củng cố để chính quyền thực sự là của dân được dân tin yêu thì chính quyền đó mới có được sức mạnh vượt qua mọi khó khăn thử thách. Nhu cầu về sự hiện hữu của một tổ chức và hoạt động thanh tra để kiểm soát bộ máy và giải quyết khiếu kiện của dân xuất phát từ thực tiễn khách quan đó.
Ngày 4/10/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì họp Hội đồng Chính phủ. Lần đầu tiên Chính phủ đã nêu yêu cầu phải thành lập một tổ chức thanh tra. Trong lúc chờ đợi có một Sắc lệnh thành lập Ban Thanh tra, Chính phủ giao cho lãnh đạo cấp trên được quyền xử lý lỗi lầm của cấp dưới, giao cho Bộ Nội vụ lập một Uỷ ban Thanh tra hành chính có nhiệm vụ điều tra công việc hành chính của các địa phương.
Trong phiên họp ngày 14/11/1945, "Chính phủ thảo luận đề án thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt... mỗi khi cần Ban Thanh tra sẽ yêu cầu các bộ cử cán bộ chuyên môn giúp. Ban Thanh tra có quyền bắt giữ cách chức hoặc giao cho Toà án Đặc biệt xử những người có hành vi vi phạm".
Ngày 21/11/1945, trong phiên họp Chính phủ, nhiệm vụ của Ban Thanh tra Đặc biệt đã được xác định rõ hơn là "Ban Thanh tra Đặc biệt có nhiệm vụ đi giám sát tất cả các công việc và các nhân viên của các uỷ ban nhân dân và các cơ quan của Chính phủ".
Ngày 23/11/1945, Hồ Chủ tịch ký hai sắc lệnh: Sắc lệnh số 63/SL thành lập Hội đồng Nhân dân và Uỷ ban Hành chính để thực hiện chính quyền Nhân dân địa phương, vừa thay mặt cho dân, và đại diện cho Chính phủ và Sắc lệnh số 64/SL thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt. Đây cũng là điều hết sức đặc biệt nhưng hoàn toàn không phải ngẫu nhiên: Cùng với việc thành lập cơ quan thực hiện quyền lực Nhà nước thì Hồ Chủ tịch đồng thời thiết lập ngay một cơ quan và cơ chế để kiểm soát việc thực hiện quyền lực đó bảo đảm cho các cơ quan Nhà nước và các cán bộ nhân viên Nhà nước thực sự là công bộc của Nhân dân. Đó là biểu hiện cụ thể nhất của một Nhà nước mà ở đó "tất cả quyền bính là của Nhân dân" như sau này quy định trang trọng ngay tại Điều 1 của Hiến pháp năm 1946.
Rõ ràng là việc hình thành cơ chế và tổ chức thanh tra nhằm kiểm soát hoạt động của các cơ quan Nhà nước là vấn đề mà Đảng ta và Hồ Chủ tịch đã tiên liệu từ trước nhưng việc thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt với những quyền hạn và nhiệm vụ đặc biệt là một sự linh hoạt có tính chất sáng tạo trong bối cảnh bộ máy Nhà nước ta còn hết sức sơ khai, các cơ quan Nhà nước đang dần dần hình thành (cơ quan công tố khi đó chưa được hình thành và chỉ có các thẩm phán công tố viên trong cơ cấu của Toà án). Vì vậy, ngay tại Sắc lệnh thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt, Điều thứ VII cũng đã ghi rõ: "Ban Thanh tra Đặc biệt và toà án đặc biệt do Sắc lệnh này lập ra chỉ có tính cách tạm thời".
Tính chất đặc biệt trong tổ chức và hoạt động của Ban Thanh tra cụ thể trong Sắc lệnh 64/SL như sau:
Về tổ chức: Trong Sắc lệnh 64/SL không có quy định về tổ chức Ban Thanh tra Đặc biệt nhưng trên thực tế trong suốt quá trình tồn tại của mình, Ban Thanh tra không có tổ chức riêng mà dùng Văn phòng Bộ nội vụ mỗi khi cần. Ngày 31/12/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 80/SL "Điều thứ nhất: Các ông Bùi Bằng Đoàn, nguyên Chánh nhất Toà Thượng thẩm Hà Nội và Cù Huy Cận, Bộ trưởng Bộ Canh nông được cử vào Ban Thanh tra Đặc biệt thiết lập do Sắc lệnh số 64 ngày 23/11/1945".
Sau này tại Sắc lệnh số 231/SL ngày 4/8/1947 của Chủ tịch Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hoà "Cụ Tôn Đức Thắng, nguyên Bộ trưởng Bộ Nội vụ, nay sung chức Thanh tra Đặc biệt toàn quốc". Như vậy cho được giải thể để thay thế bằng Ban Thanh tra Chính phủ (tại Sắc lệnh số 138B-SL/QĐ ngày 18/12/1949) chỉ có 3 người có chức danh Thanh tra Đặc biệt.
Về nhiệm vụ, quyền hạn: Ngay tại Điều 1 của Sắc lệnh số 64/SL đã xác định "Ban Thanh tra Đặc biệt có uỷ nhiệm là đi giám sát tất cả các công việc và nhân viên của các UBND và các cơ quan của Chính phủ". Để thực hiện nhiệm vụ này, Ban Thanh tra có những quyền hạn hết sức đặc biệt là:
- Điều tra, hỏi chứng, xem xét các tài liệu giấy tờ của các UBND hoặc các cơ quan của Chính phủ cần thiết cho cho công tác giám sát;
- Đình chức, bắt giam bất cứ nhân viên nào trong Nhân dân hay của Chính phủ đã phạm lỗi trước khi mang ra Hội đồng Chính phủ hay Toà án đặc biệt xét xử;
- Tịch biên hoặc niêm phong những tang vật và dùng mọi cách điều tra để lập một hồ sơ mang một phạm nhân ra Toà án đặc biệt;
- Ban Thanh tra có thể truy tố cả việc đã xảy ra trước ngày ban bố Sắc lệnh này.
Như đã phân tích ở trên, Ban Thanh tra Đặc biệt có cả quyền hạn của cơ quan điều tra và công tố (nay thuộc chức năng của Viện Kiểm sát Nhân dân) và cũng chính trong Sắc lệnh này Toà án đặc biệt đã được thiết lập để "xử những nhân viên của Uỷ ban nhân dân hay các cơ quan của Chính phủ do Ban Thanh tra truy tố". Như vậy, có thể thấy quyền hạn của Ban Thanh tra Đặc biệt là rất cụ thể và có hiệu lực thực hiện rất cao. Trên cơ sở truy tố của Ban Thanh tra, "Toà án đặc biệt có toàn quyền ấn định, có thể tuyên án tử hình. Những án tuyên lên sẽ thi hành trong 48 giờ".
Chính vì có những quyền hạn đặc biệt như vậy cho nên Ban Thanh tra Đặc biệt đã hoàn thành được sứ mạng của mình trong bối cảnh khó khăn của tình hình lúc đó, góp phần đưa cách mạng Việt Nam vững bước tiến lên.
Ý nghĩa của việc thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt đối với sự phát triển của ngành Thanh tra Việt Nam
Ngay trong Bản Sắc lệnh dù còn hết sức vắn tắt và sơ khai nhưng đã chỉ ra những định hướng quan trọng, là nền tảng pháp lý cho sự hình thành và phát triển của Thanh tra Việt Nam qua việc xác định những chức năng, nhiệm vụ cơ bản của thanh tra.
1. Nhiệm vụ xét giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân
Tại Điều II Sắc lệnh "Ban Thanh tra Đặc biệt có toàn quyền: Nhận các đơn khiếu nại của Nhân dân;" đây là nhiệm vụ gắn bó chặt chẽ với tổ chức và hoạt động của thanh tra từ trước đến nay. Trong hầu hết các văn bản về công tác thanh tra từ trước đến nay đều có ghi nhận nhiệm vụ này và điều đó được tiếp tục thể hiện trong hệ thống văn bản pháp luật qua các thời kỳ: Luật Thanh tra năm 2004, 2010, 2022 và 2025 và Luật Khiếu nại, tố cáo 1998, Luật Khiếu nại 2011, Luật Tố cáo 2011 và 2018, Luật Tiếp công dân 2013.
Trên thực tế khi nói đến công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo trong lĩnh vực hành chính không thể không nói đến vai trò và vị trí cũng như trách nhiệm của cơ quan thanh tra. Công tác giải quyết khiếu nại của dân có ý nghĩa hết sức quan trọng và được Hồ Chủ tịch thể hiện một cách cô đọng khi căn dặn cán bộ ngành Thanh tra: “Đồng bào có oan ức mới khiếu nại, hoặc chưa hiểu rõ chính sách của Đảng và Chính phủ mà khiếu nại. Ta phải giải quyết nhanh, tốt thì đồng bào thấy rõ Đảng và Chính phủ luôn quan tâm lo lắng đến quyền lợi của họ, do đó mối quan hệ giữa Nhân dân với Đảng và Chính phủ càng được củng cố hơn”.
2. Về công tác thanh tra
Điều 1 của Sắc lệnh đã chỉ rõ đối tượng và phạm vi tiến hành thanh tra là "Tất cả các công việc và các nhân viên của Uỷ ban Nhân dân và các cơ quan của Chính phủ", đây thực chất là việc thanh tra kiểm tra chấp hành chính sách pháp luật nhiệm vụ được giao của các cơ quan nhà nước và được thể hiện trong hầu hết các văn bản về tổ chức và hoạt động thanh tra, đặc biệt là trong Pháp lệnh Thanh tra năm 1998 và Luật Thanh tra năm 2004. Cần nói rằng, đây là nhiệm vụ có tính chất truyền thống của ngành Thanh tra. Nó chính là nhiệm vụ thanh tra hành chính được qui định trong Luật Thanh tra hiện nay với ý nghĩa là nhằm kiểm soát bộ máy.
Hoạt động thanh tra chuyên ngành phát triển trong thời gian gần đây và được ghi nhận trong Luật Thanh tra thực chất là hoạt động gần với hoạt động kiểm tra, một công việc có tính chất thường xuyên của người quản lý. Nghiên cứu về phương diện lịch sử, đã có lúc có sự phân biệt giữa thanh tra và kiểm tra. Trong cuộc họp Hội đồng Chính phủ đầu tháng 10/1949, Chính phủ cho rằng: "Phân biệt công việc kiểm tra là công việc thường xuyên của những người phụ trách và công việc thanh tra có tính cách đứng trên mà xem xét công việc của một bộ phận". Tinh thần này được thể hiện rõ nét trong Luật Thanh tra 2025, tạo cơ sở pháp lý để tăng cường hiệu quả, hiệu lực của công tác thanh tra, kiểm tra Nhà nước.
Một điều hết sức đặc biệt nữa là ngay trong Bản Sắc lệnh ngắn và cô đọng đó, Hồ Chủ tịch đã chỉ ra một trong những nhiệm vụ vô cùng quan trọng của công tác thanh tra, đó là "Ban Thanh tra có quyền đề nghị lên Chính phủ những điều cần sửa đổi trong các cơ quan". Qui định này thể hiện quan điểm nhất quán của Đảng và Nhà nước ta về công tác thanh tra. Với tính chất là một cộng cụ cực kỳ quan trọng trong lãnh đạo quản lý, thanh tra vừa giúp cho các cơ quan lãnh đạo phát hiện ra những sai lầm, khuyết điểm của các đối tượng quản lý để kịp thời khắc phục vừa hướng vào việc tìm ra nguyên nhân của các sai lầm khuyết điểm đó, đặc biệt là các nguyên nhân từ bản thân cơ chế chính sách pháp luật, những sơ hở trong các quy định, những yếu kém trong các khâu lãnh đạo quản lý để kiến nghị với Đảng và Nhà nước kịp thời có các chủ trương, biện pháp và quyết sách đúng đắn đáp ứng yêu cầu của tình hình thực tiễn.
Hồ Chủ tịch đã từng nói: "Thanh tra là tai mắt của trên, là người bạn của dưới", "Thanh tra là tai mắt của Chính phủ. Tai mắt có sáng suốt thì người mới sáng suốt".
Quan điểm nêu trên về công tác thanh tra đã được thể hiện rất rõ ràng, nhất quán qua tinh thần và lời văn của Luật Thanh tra năm 2004 cũng như trong các Luật Thanh tra 2010, 2022 và 2025: Mục đích hoạt động thanh tra nhằm phát hiện sơ hở trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị với cơ quan Nhà nước có thẩm quyền biện pháp khắc phục; phòng ngừa, phát hiện và xử lý hành vi vi phạm pháp luật…
3. Nhiệm vụ chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực
Có thể nói nhiệm vụ chống tham nhũng luôn gắn bó chặt chẽ với công tác thanh tra và công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo. Tham nhũng là căn bệnh cố hữu của quyền lực, của bộ máy Nhà nước. Tham nhũng là căn bệnh cố hữu của quyền lực, của bộ máy Nhà nước.
Sắc lệnh đã trao cho Ban Thanh tra những quyền hạn rộng lớn để có đủ điều kiện để thực hiện chức trách của mình, đồng thời cũng thể hiện một thái độ kiên quyết đấu tranh chống kẻ tham nhũng. "Đình chức, bắt giam bất cứ nhân viên nào trong Uỷ ban Nhân dân hay Chính phủ đã phạm lỗi trước khi mang ra Hội đồng Chính phủ hay Toà án đặc biệt để xét xử... dùng mọi cách để lập một hồ sơ mang một phạm nhân ra Toà án đặc biệt... có thể truy tố cả việc đã xảy ra trước ngày ban bố sắc lệnh này...". Trên thực tế nhiều vụ việc tham nhũng đã được phát hiện, xử lý kịp thời nghiêm khắc củng cố lòng tin của Nhân dân vào chính quyền cách mạng. Nó cũng thể hiện thái độ không khoan nhượng của Đảng và Nhà nước ta đối với loại tệ nạn này.
Trong quá trình nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển pháp luật về chống tham nhũng, nhiều ý kiến khẳng định rằng Sắc lệnh thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt chính là văn bản pháp lý đầu tiên của Nhà nước ta về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực. Chính vì vậy khi nói đến đấu tranh chống tham nhũng, vai trò của công tác thanh tra luôn được đề cao. Trong hầu hết các văn bản pháp luật về tổ chức và hoạt động thanh tra từ trước đến nay, chống tham nhũng luôn là một trong những nhiệm vụ của ngành Thanh tra Việt Nam. Luật Thanh tra năm 2025 đã khẳng định lại một lần nữa điều này khi quy định các tổ chức Thanh tra Nhà nước có nhiệm vụ phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Thanh tra cũng là lực lượng luôn được coi trọng trong công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực được quy định trong các văn bản pháp về lĩnh vực công tác quan trọng này.
Tóm lại, sự thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt với Sắc lệnh 64/SL đã đi vào lịch sử đánh dấu sự ra đời của ngành Thanh tra Việt Nam. Nó không những đã hoàn thành được sứ mạng lịch sử lúc đó mà còn xây dựng nền tảng pháp lý cho sự phát triển của ngành Thanh tra Việt Nam trong suốt quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Kỷ niệm 80 năm Ngày Truyền thống Thanh tra Việt Nam cũng là lúc chúng ta có dịp nghiên cứu để thêm tự hào về truyền thống và những đóng góp của ngành Thanh tra trong quá khứ và kế thừa, phát huy truyền thống tốt đẹp đó thêm một tầm cao mới, hoàn thành mọi nhiệm vụ mà Đảng, Nhà nước và Nhân dân giao phó trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên giàu mạnh và hùng cường của dân tộc.
