(Thanh tra) - Giám sát, phản biện xã hội là một trong các hoạt động cơ bản của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội. Có thể nói, hoạt động này thể hiện rõ vai trò của mặt trận trong thực hiện chức năng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân. Điều này cũng đã được thể hiện trong Nghị quyết số 66 mới được ban hành của Bộ Chính trị.
Có thể nói, trong hành trình nhiều năm qua, hoạt động giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội đã để lại nhiều dấu ấn quan trọng. Hoạt động này được thực thi nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng góp phần hoàn thiện cơ chế thực thi nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng, trong việc xây dựng, ban hành nghị quyết lãnh đạo, trong đổi mới phương thức lãnh đạo, cầm quyền của Đảng, trong công tác tổ chức, cán bộ, trong công tác kiểm tra, giám sát.
Chức năng giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã được quy định cụ thể trong Hiến pháp và pháp luật, được quy định và ghi nhận tại các văn bản của Đảng như: Quyết định số 217, ngày 12/12/2013 của Bộ Chính trị ban hành Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội; Văn kiện Đại hội XIII của Đảng, Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015 quy định các nội dung về hoạt động giám sát tại Chương V.
Cách đây 21 năm trước, ngày 16/11/2004, Ban Bí thư Trung ương Đảng khóa IX ban hành Thông báo số 161 về “Đề án Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tham gia giám sát cán bộ, đảng viên ở khu dân cư”.
Hai năm sau, để triển khai thực hiện Thông báo này, ngày 21/4/2006, Chính phủ và Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã ký Nghị quyết liên tịch số 05, ban hành "Quy chế Mặt trận Tổ quốc Việt Nam giám sát cán bộ, công chức, đảng viên ở khu dân cư".
Cụ thể, đối tượng giám sát là đảng viên, cán bộ, công chức làm việc và cư trú ở cấp xã… Việc giám sát dưới sự lãnh đạo của cấp ủy, có sự phối hợp chặt chẽ với chính quyền và các cơ quan Nhà nước; tiến hành theo quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước...
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp xã thực hiện giám sát dưới sự lãnh đạo của ban thường vụ đảng ủy cấp xã và khi cần thiết, Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp xã thành lập tổ giám sát. Nội dung giám sát, thành phần tổ giám sát, kế hoạch giám sát do Ban Thường trực ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp xã quyết định sau khi thống nhất với thường trực HĐND cùng cấp…
Khi đó, Quy chế 05 được thực hiện ở một số xã, phường, thị trấn của 5 tỉnh, Thành phố là Hà Nội, Thành phố Hồ Chí MInh, Ninh Bình, Quảng Bình và Tiền Giang.
Tiếp đó, cần phải nhắc đến Hiến pháp năm 2013, Điều 9 có quy định rõ ràng rằng: "Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên có vai trò giám sát và phản biện xã hội...". Điều này đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của Mặt trận Tổ quốc trong việc tham gia xây dựng và giám sát các hoạt động của Nhà nước, cũng như phản ánh ý kiến của người dân.
Theo Điều 9, Hiến pháp năm 2013, việc giám sát và phản biện xã hội là một trong những nhiệm vụ quan trọng, giúp Mặt trận tham gia vào quá trình xây dựng pháp luật, chính sách và giám sát việc thực thi pháp luật.
Đến năm 2013, Bộ Chính trị đã tiếp tục ban hành Quyết định số 217 ngày 12/12/2013 về "Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội". Quy chế này xác định rõ vai trò, trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội trong việc giám sát và phản biện xã hội, nhằm góp phần xây dựng Đảng, Nhà nước trong sạch, vững mạnh, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của Nhân dân.
Mới đây nhất, ngày 30/4/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm đã ký ban hành Nghị quyết số 66 về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
Cụ thể, trong quan điểm chỉ đạo, Nghị quyết số 66 yêu cầu bảo đảm sự lãnh đạo toàn diện, trực tiếp của Đảng trong công tác xây dựng pháp luật, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thi hành pháp luật. Tăng cường kiểm soát quyền lực; phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, lợi ích nhóm, lợi ích cục bộ; phòng ngừa, ngăn chặn mọi biểu hiện trục lợi, hướng lái chính sách.
Theo đó, phát huy vai trò giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, sự tham gia rộng rãi, thực chất của người dân, tổ chức, doanh nghiệp trong xây dựng và thi hành pháp luật.
Một nhiệm vụ rất quan trọng nữa tại Nghị quyết 66 chính phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp trong giám sát thi hành pháp luật; tăng cường đối thoại, tiếp nhận, lắng nghe phản ánh, kiến nghị, giải quyết kịp thời khó khăn, vướng mắc về pháp lý của cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, địa phương. “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng chương trình, kế hoạch hướng dẫn, vận động Nhân dân thực hiện Nghị quyết, phát huy vai trò giám sát, phản biện xã hội, tham gia xây dựng và thi hành pháp luật, xây dựng văn hóa tuân thủ pháp luật”, Nghị quyết 66 nêu rõ.
Tiến sỹ Trần Khắc Tâm, Đại biểu Quốc hội khóa XIII và Ủy viên Hội đồng Dân tộc của Quốc hội khoá XIII cho rằng, trong Quy chế 217, việc giám sát, phản biện xã hội do Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội thực hiện, có tác động tới các chủ thể có liên quan nhằm góp phần xây dựng và thực hiện đúng các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước, các chương trình kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại.
Cho rằng việc giám sát của Mặt trận cũng kịp thời phát hiện những sai sót, khuyết điểm, yếu kém và kiến nghị sửa đổi, bổ sung các chính sách cho phù hợp; phát hiện, phổ biến những nhân tố mới, những mặt tích cực; phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, góp phần xây dựng Đảng, Nhà nước trong sạch, vững mạnh...
Tiến sỹ Trần Khắc Tâm nêu quan điểm: “Tôi cho rằng, điểm mới của Quy chế 217 so với Quy chế 05 chính là đối tượng của giám sát xã hội đã mở rộng hơn, không chỉ là đội ngũ cán bộ, đảng viên địa phương; đồng thời, nội dung giám sát, phản biện xã hội bao gồm việc xây dựng cũng như thực hiện các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước ở Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp... Chính vì thế mà việc và các đoàn thể chính trị - xã hội giải quyết đơn, thư phản ánh cũng sẽ công phu, phức tạp và đòi hỏi nhiều thời gian hơn”.
Tiến sỹ Trần Khắc Tâm cho rằng, qua 12 năm triển khai thực hiện các Quyết định 217 và Quyết định 218 của Bộ Chính trị, nhận thức và trách nhiệm về vai trò, tầm quan trọng trong công tác giám sát, phản biện xã hội của các cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội, cán bộ, đoàn viên, hội viên và Nhân dân có những chuyển biến tích cực.
Bên cạnh đó, việc tham gia góp ý xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền của mặt trận, các đoàn thể chính trị - xã hội tiếp tục được nâng lên, phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, củng cố lòng tin của cán bộ, đảng viên và quần chúng Nhân dân, tạo sự đồng thuận cao trong Nhân dân.
Nói về Nghị quyết 66 mà Bộ Chính trị mới ban hành, Tiến sỹ Trần Khắc Tâm cho rằng, Nghị quyết này đã khắc phục được những hạn chế, bất cập tồn tại trong công tác xây dựng và thi hành pháp luật thời gian qua, đồng thời tạo hành lang pháp lý vững chắc để huy động mọi nguồn lực, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, bảo đảm quyền con người, quyền công dân.
Đặc biệt là trong bối cảnh chúng ta tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, sự tham gia rộng rãi thực chất của người dân, tổ chức, doanh nghiệp cũng như các chủ thể khác trong công tác xây dựng và thi hành pháp luật.
“Nghị quyết 66 của Bộ Chính trị đã xác định rất rõ vai trò, sứ mệnh của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Bởi, trong Nghị quyết này khẳng định cần phát huy vai trò giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, sự tham gia rộng rãi, thực chất của người dân, tổ chức, doanh nghiệp trong xây dựng và thi hành pháp luật.
Điều này cho thấy công tác giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã và đang được cả hệ thống chính trị quan tâm, đánh giá cao”, TS.Trần Khắc Tâm nhấn mạnh.
Trong bài viết, vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong việc giám sát hoạt động của chính quyền cấp cơ sở hiện nay, ông Đỗ Duy Thường, Phó Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn về Dân chủ và Pháp luật, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cho rằng, giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam mang tính xã hội; đại diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân, kịp thời phát hiện và kiến nghị xử lý sai phạm, khuyết điểm; kiến nghị sửa đổi, bổ sung chính sách, pháp luật; phát hiện, phổ biến những nhân tố mới, các điển hình tiên tiến và những mặt tích cực; phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, góp phần xây dựng Nhà nước trong sạch, vững mạnh.
Theo ông Đỗ Duy Thường, pháp luật đã quy định toàn diện, đầy đủ, cụ thể và rõ ràng các vấn đề liên quan đến hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Đây là cơ sở pháp lý không chỉ cho hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, mà còn là cơ sở để các cơ quan, tổ chức và nhân dân, nhất là những cơ quan, tổ chức, cá nhân được giám sát và những người có quyền, lợi ích liên quan theo dõi việc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thực hiện vai trò, quyền và trách nhiệm của mình.
“Việc tiến hành các hoạt giám sát phải theo những quy trình, cách thức đã được pháp luật quy định, được thông báo công khai theo những thời hạn nhất định trước khi tiến hành đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân được giám sát”, ông Thường nhấn mạnh.
Bài 2: Mặt trận Tổ quốc Việt Nam giám sát thu hồi tài sản trong các vụ án tham nhũng, tiêu cực, lãng phí
