Các nghi thức khai Lễ tại Đền Cờn. Ảnh: Trà Vân

Phần hội, du khách thập phương sẽ được đắm chìm trong không gian của những trò chơi dân gian đặc sắc như bán chữ, cờ thẻ, cờ người, chọi gà, đua thuyền: hội thi của các trò chơi dân gian như thi đua thuyền,  kéo co, đẩy gậy, hội thi tiếng hót chim chào mào. Hay tục rước voi, rước ngựa đã bị lãng quên cách nay 40 - 50 năm cũng đã được khôi phục lại; các môn thể thao có bóng chuyền, bóng đá, bóng bàn, chương trình giao lưu văn nghệ, hát chầu văn, trích đoạn tuồng chèo.

Điểm nhấn của phần hội đền Cờn là tục Chạy Ói, nét đặc trưng độc đáo của Lễ hội Đền Cờn. Tục Chạy Ói, một lễ nghi tái hiện lại sự tích về Tứ vị Thánh nương được thờ ở đền Cờn và vị Sư được thờ tại đền Quy Lĩnh ở xã Quỳnh Lương.

Ngoài những hoạt động truyền thống, năm nay, thị xã Hoàng Mai còn tổ chức triển lãm ảnh nghệ thuật về các hoạt động Lễ hội, di tích, danh thắng, các nhà hàng, khách sạn, doanh nghiệp tiêu biểu, các sản phẩm đặc trưng và tiềm năng kinh tế - văn hóa xã hội của thị xã. Đây cũng là dịp để du khách thập phương hiểu rõ hơn về vùng đất địa linh nhân kiệt này.

Để chuẩn bị cho Lễ hội đền Cờn năm 2016, lãnh đạo thị xã Hoàng Mai xác định, việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa gắn liền với phát triển du lịch sẽ là một trong những định hướng lâu dài và vững chắc. Do đó, thị xã Hoàng Mai đã hoàn thành dự án tôn tạo các hạng mục của đền, khánh thành nhà thượng điện đưa vào sử dụng mùa lễ hội 2016. Đồng thời làm tốt công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích, tổ chức hội thảo tại Văn miếu Quốc Tử Giám, Hà Nội với Chủ đề “Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa đền Cờn gắn với phát triển du lịch thị xã Hoàng Mai trong điều kiện mới” đã thu hút được quan tâm đông đảo của các nhà nghiên cứu văn hóa trong cả nước.

Bên cạnh đó, tăng cường quản lý tốt việc tiếp nhận công đức hiện vật và tiền mặt theo đúng quy định và phối hợp với Ban Quản lý Di tích danh thắng Nghệ An để bố trí sắp xếp lại cách bài trí thờ tự, khuôn viên phù hợp, tạo không gian thoáng đãng để du khách về làm lễ. Đồng thời làm tốt công tác vệ sinh môi trường, không để xảy ra tình trạng bán hàng rong chèo kéo du khách, nạn ăn xin, không còn trình trạng du khách đốt hương tràn lan trên ban thờ. Công tác đảm bảo an ninh trật tự được Công an thị xã Hoàng Mai tăng cường lực lượng thường xuyên tuần tra, cũng như đưa hệ thông camera an ninh vào sử dụng, do vậy việc mất cắp tài sản của du khách hầu như không xảy ra.

Trên tinh thần duy trì và phát triển văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, phù hợp phong tục tập quán truyền thống của địa phương, hiện nay, thị xã Hoàng Mai đang hoàn thiện hồ sơ đề nghị Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận lễ hội đền Cờn là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Theo các tài liệu lịch sử thì đền Cờn được xây dựng vào năm 1235 đời nhà Trần, trong thờ Tứ vị Thánh nương. Các Thánh nương là ba mẹ con Công chúa nước Nam Tống là Từ Thi Thái hậu Dương Nguyệt Quả, hai Công chúa Triệu Nguyệt Khiêu, Triệu Nguyệt Hương và bà nhũ mẫu. Năm Thiệu Bảo thứ nhất (1229), quân Nguyên đánh úp quân Tống ở Nhai Sơn, Trương Thế Kiệt, Lục Tú Phu trung thần nhà Nam Tống đem vua Đế Bính, gia quyến cùng binh sỹ hơn 800 người lên thuyền ra biển chạy trốn bị quân Nguyên truy sát gấp rút lại gặp sóng to gió lớn, vua tôi Nam Tống chết chìm ở biển Đông. Thi thể 3 mẹ con Công chúa trôi dạt vào cửa Tráp (cửa Càn). Dân làng Càn thấy thi thể những phụ nữ chết đuối nhưng mặt mũi hồng tươi, xiêm y quý tộc, đặc biệt tỏa ra mùi thơm như lan như quế nên lấy làm kỳ lạ, bèn chôn cất và lập miếu thờ, sau đó mỗi khi ra khơi đến cầu khẩn đều thấy linh nghiệm. Từ đó người dân đặt tên cho địa phương mình là Hương Cần, hay còn gọi là Phương Cần, nay thuộc xã Quỳnh Phương, huyện Quỳnh Lưu.

Đền Cờn tọa lạc tại làng Phương Cần, thuộc xã Quỳnh Phương, huyện Quỳnh Lưu, cách Hà Nội 220km và thành phố Vinh 75km. Đền nằm sát cửa biển Lạch Cờn, giữa một hình thế non nước hữu tình. Đền Cờn trường tồn đã gần 800 năm tuổi, đây được xem là một trong bốn đền thiêng nhất ở Nghệ An: Nhất Cờn, nhì Quả, sau mới Bạch Mã, Chiêu Trưng..

Theo một tài liệu khác, từ thế kỷ 13, đền đã được xây dựng để thờ tứ vị Thánh nương, nhân dân vẫn thường gọi là tứ vị Thánh mẫu. Trải qua chiến tranh, sự tàn phá của thời gian, 2 khu vực đền là đền Trong và đền Ngoài dù không giữ được nhiều như kiến trúc ban đầu nữa nhưng đền vẫn còn nguyên nét cổ kính, đồ sộ, độc đáo.

Sinh thời, khi còn sống, hai vị vua là Trần Anh Tông và Lê Thánh Tông trước khi đi nam chính đã vào đền tạ lễ. Các đời vua sau như Lê Lợi, Quang Trung cũng đã cử các cận thần về tế lễ đi xuất trận. Với 35 lần được các triều đại ban sắc phong, giá trị của đền Cờn quả đúng như dân gian ta đã gọi “nhất Cờn”.

Dưới triều nhà Lê, rồi nhà Nguyễn, ngôi đền nhiều lần được trùng tu, sửa chữa và xây dựng mới nên kiểu dáng kiến trúc, cách bài trí đồ tế khí, chạm hoa văn rồng, phượng... mang phong cách văn hoá cuối Lê đầu Nguyễn, mặc dù đền được xây dựng từ thời nhà Trần. Trong đền còn lưu giữ nhiều pho tượng cũ, đồ tế khí có giá trị lịch sử văn hoá, tín ngưỡng.

Đền Cờn gắn liền với những mẩu chuyện huyền thoại linh thiêng lưu truyền trong nhân dân và lễ hội mang đậm bản sắc văn hoá Việt Nam, đang ngày càng thu hút du khách thập phương về tham quan, nghiên cứu và sinh hoạt tín ngưỡng. Ngày 29/01/1993, Bộ Văn hóa - Thông Tin đã công nhận đền Cờn là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp quốc gia.

 Trà Vân