(Thanh tra) - Những ngày này, khắp cả nước đang rộn ràng cho ngày hội lớn - ngày khai trường từ bậc tiểu học đến đại học. Các trường cao đẳng, đại học đang gấp rút tiếp nhận sinh viên mới. Vậy trước Cách mạng Tháng 8 năm 1945 việc học và thi tuyển ở nước ta được diễn ra như thế nào?
Giáo dục theo Tây học
Sau khi chiếm được hoàn toàn Việt Nam, chính quyền Pháp đã xóa bỏ dần nền giáo dục Nho học thay bằng giáo dục theo kiểu Pháp. Chữ Pháp và chữ Quốc ngữ thay thế chữ Hán. Kỳ thi Hương cuối cùng ở Bắc kỳ được tổ chức vào năm 1915 và năm 1918 ở Trung kỳ.
Năm 1864, Chính quyền Pháp mở Trường Thông ngôn Sài Gòn dạy tiếng Pháp cho người Việt và dạy chữ Quốc ngữ cho người Pháp. Hòa ước Thiên Tân ký năm 1885 giữa Chính phủ Pháp và nhà Thanh (Trung Quốc), theo đó quân Thanh rút về nước và công nhận sự bảo hộ của Pháp đối với Việt Nam.
Năm 1886, Tổng trú sứ Pháp ở Hà Nội ký quyết định thành lập Trường Thông ngôn Hà Nội nhằm đào tạo phiên dịch cho Bắc kỳ.
Năm 1897, Paul Doumer nhậm chức Toàn quyền Đông Dương và xóa bỏ quan lại Triều Nguyễn ở Hà Nội, đồng thời dần dần xóa việc học chữ Hán và thi cử Nho học.
Nhằm mục đích khai thác thuộc địa được tốt, trước hết phải có con người, vì vậy Paul Doumer quyết định thành lập Trường Collège Paul Bert (tương đương cấp trung học cơ sở), địa điểm nay là Trường THPT Trần Phú, số 8 phố Hai Bà Trưng, quận Hoàn Kiếm.
Đến tháng 12/1902, Paul Doumer ký quyết định thành lập Trường Y Đông Dương (chỉ tương đương trường trung cấp, đến năm 1923 mới nâng cấp thành trường cao đẳng). Đây là trường cao đẳng đầu tiên ở Việt Nam cũng như Đông Dương.
Ngày 10/11/1907, toàn quyền Paul Beau (nhiệm kỳ 1902 - 1907) thành lập Trường Đại học Hà Nội, trong đó có 5 trường cao đẳng gồm: Luật và Pháp chính, Văn chương, Khoa học, Y khoa và Xây dựng . Trường này chỉ dạy con quan chức Pháp và công chức cao cấp người Việt.
Ngày 9/12/1908, Klobukowski thành lập Trường Thành chung Bảo Hộ, tương đương trường THCS hiện nay.
Năm 1931, trường được nâng cấp thành Trường Trung học Bảo Hộ tương đương trường THPT hiện nay, trường tuyển sinh người Việt để đáp ứng đầu vào cho giáo dục cao đẳng và đại học. Trường xây dựng ở Kẻ Bưởi, làng Thụy Khuê hay còn gọi là Trường Bưởi, nay là Trường THPT Chu Văn An.
Năm 1918, khi hội đủ các điều kiện, vì Hà Nội có bậc học thành chung và Trường Trung học Đông Dương nhận học sinh năm 1919 (năm 1923 đổi thành Trường Albert Sarraut nay là khu vực phố Nguyễn Cảnh Chân).
Do vậy Toàn quyền Đông Dương Albert Sarraut quyết định xây dựng hệ thống giáo dục cao đẳng, đại học ở Đông Dương. Các trường cao đẳng đại học này được thành lập từ 1919 - 1924. Giai đoạn 1930 - 1945 trường mở thêm các ngành học và nâng cấp quy mô.
Giáo dục Pháp - Việt thời thuộc Pháp rập khuôn theo nền giáo dục Pháp, tuy có sợ điều chỉnh cho phù hợp với thực tế Đông Dương. Đó là thời kỳ Hà Nội “được xem là thủ đô" của 3 nước Đông Dương nên hầu hết các trường lớn đều tập trung tại đây.
Trường Đại học Hà Nội (thời thuộc Pháp) nay là một phân hiệu của Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội (số 19 Lê Thánh Tông, Hà Nội) . Ảnh: Thế Lữ
Đại học vào thẳng, cao đẳng phải thi
Năm 1886, Trường Thông Ngôn Hà Nội tuyển 100 học viên khóa đầu tiên. Thí sinh thi 4 môn: Một bài tập đọc, tập viết và giải nghĩa các từ Hán thông dụng; một bài luận bằng chữ Quốc ngữ; làm bài tập với 4 phép tính số học; kiểm tra vấn đáp và làm một bài tập sơ đẳng về tiếng Pháp.
Thi vào Trường Y Đông Dương thì yêu cầu cao hơn một chút, cụ thể: Bài luận bằng chữ Quốc ngữ về đề tài “bệnh tật và chữa trị ở xứ An Nam” và một buổi thi vấn đáp bằng tiếng Pháp. Khóa đầu tiên có 121 thí sinh dự thi, trúng tuyển 15 người, thí sinh trẻ tuổi trúng tuyển tuổi 15.
Phân loại giáo dục bậc cao ở Pháp gồm: Đại học (université) và cao đẳng (école supérieur). Hệ đại học, sinh viên chỉ đăng ký học mà không cần thi nhưng phải có bằng tú tài bản xứ hay tú tài Pháp. Sinh viên không giới hạn tuổi tác. Chương trình học chú trọng đào tạo cơ bản cho tri thức chuyên ngành nhưng không đóng khung trong một lĩnh vực nhất định và cũng không mang tính chất nghề nghiệp bắt buộc như các trường cao đẳng chuyên nghiệp.
Ở bậc cao đẳng, thí sinh phải thi bằng tiếng Pháp và tùy theo trường, thí sinh phải thi một hay nhiều môn. Điều kiện dự thi: Thí sinh có bằng tú tài 2 hoặc tú tài toàn phần (bản xứ hoặc Pháp). Đề thi do trường ra, cụ thể thi vào Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương có 3 môn: Hình họa (vẽ hình người mẫu); bố cục trang trí theo đề tài và định luật gần xa và một môn luận. Kỳ thi diễn ra ở các nơi: Hà Nội, Huế, Sài Gòn, Phnompenh, Vientiane, sau đó niêm phong gửi về Hà Nội chấm.
Trường Cao đẳng Thú y Đông Dương đào tạo phụ tá thú y sĩ, học trình 4 năm thì lại khác. Từ năm 1918 đến 1925, ai muốn học trường này thì chỉ cần có bằng thành chung chứ không cần thi tuyển. Tuy nhiên từ năm 1925 - 1935, tiêu chí thi tuyển gắt gao hơn, thí sinh phải có bằng thành chung hoặc bằng tú tài và trải qua thi 4 môn: Bài luận bằng tiếng Pháp, kiến thức động vật, hóa học và địa lý. Từ năm 1941, phải có bằng tú tài và khám sức khỏe mới được dự thi. Tốt nghiệp được cấp bằng bác sĩ thú y.
Trường Công Chính đào tạo cán sự chuyên môn cho các Sở Công chính, địa chính và địa dư với học trình 2 năm, hạn tuổi từ 18 - 25. Thí sinh có bằng thành chung thì được miễn thi. Năm 1944 đổi thành Trường Cao đẳng Công chính đào tạo kỹ sư và phó kỹ sư công chính.
Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam (số 42 Yết Kiêu, Hà Nội). Ảnh: Thế Lữ
Ở bậc đại học, sinh viên phải tự túc về học phí (ngoại trừ những sinh viên xuất sắc được học bổng). Sau tốt nghiệp chính quyền không có nhiệm vụ phân công công tác, cá nhân tự tìm lấy việc cho mình. Trong khi bậc cao đẳng, với những học sinh trúng tuyển được cấp học bổng suốt quá trình học, nhưng ra trường phải làm việc cho chính quyền trong thời gian ấn định, làm trái quy định phải hoàn trả học bổng.
Điều đáng chú ý là, các trường cao đẳng đào tạo chuyên viên có nghề nghiệp cụ thể như: Bác sĩ, kỹ sư, công chức, nhà giáo... với chương trình học quy củ và kỷ luật nghiêm. Thời kỳ đó thí sinh phần lớn là con các gia đình khá giả mới có khả năng theo học.
Thế Lữ
