Những giai điệu cồng chiêng kêu gọi mọi người lên rẫy. Ảnh: XH

Cầu mong một năm sự sung túc

Lên cao nguyên mùa này, chúng tôi ngây ngất giữa bạt ngàn những nương ngô xanh mướt, những rẫy cà phê mới thu hoạch, những thửa ruộng còn thơm mùi rơm mới. Tại bản Leng, Di Linh chúng tôi được già làng K’ Minh, kể cho nghe về tập tục đầu năm lên rẫy của người Cờ Ho ở Lâm Đồng. Người Cờ Ho quan niệm, đất rẫy là thuộc quyền sở hữu của công xã làng, tức tài sản chung của mọi người. Do đó, ai cũng có quyền canh tác và hưởng sản phẩm làm ra. Nhưng, người chủ làng là đại diện cho mọi người trong làng để quản lý vùng đất rừng làm rẫy. Cứ vào dịp đầu năm chủ làng (già làng) phát động bà con cùng lên nương, làm rẫy cầu mong có một năm mới sung túc và tốt đẹp.

Từ sáng sớm tinh sương, khi con gà vừa cất tiếng gáy và ông mặt trời còn chưa dậy, lũ làng đã kéo nhau lên nương. Những cô gái Cờ Ho vai gùi nhu yếu phẩm, địu con lên rẫy, còn các chàng trai thì tay cầm Xà Gạc (dụng cụ phát cỏ) trong khi các cụ già và những nghệ nhân đem theo những bộ cồng chiêng để cổ vũ. Anh K’Plều, một người Cờ Ho sinh sống ở Di Linh cho biết: “Năm nào cũng vậy, cứ dịp đầu năm theo lời dạy của già làng, chúng tôi phải lên nương trồng trọt, chăm sóc cây trồng. Cây có tươi tốt, mùa mới nhiều lúa, nhiều chè, nhiều cà phê. Buôn làng mới được no cái bụng. Năm vừa rồi do dân làng lên nương nhiều nên thóc lúa cũng được nhiều, không còn phải lo cái đói nữa. Chúng tôi mừng lắm, mà cũng từ những ngày lên nương, rẫy mà rất nhiều cặp nam nữ đã tìm hiểu nhau và thành vợ thành chồng, như: Vợ chồng K’ Mit và Ka Mai, vợ chồng K’Plèng và Ka Lan… Lên nương đầu năm đã trở thành điểm hẹn của trai gái trong các bản làng ta rồi”.

Chị Ka Lit thì không giấu được sự vui mừng: “Sau ngày “bắt chồng” cái nợ đã bao vây gia đình mình, vì phải giao nạp lễ vật đắt tiền khi cưới hỏi. Mấy năm trở lại đây, do nghe theo lời già làng lên nương làm rẫy, được mùa đã trả được hết nợ và có của để dành. Năm nay, hai vợ chồng cố làm thêm nhiều nương lúa, nương chè và quyết tâm xây nhà mới vào năm tới”. Người Cờ Ho từ trẻ già, gái trai, ai ai cũng vậy, năm mới lên nương đã trở thành một nét văn hóa ăn sâu vào lòng người. Ai cũng thầm mong cho gia đình được no ấm, hạnh phúc.

Những bữa tiệc đầu năm của người Cờ Ho. Ảnh: XH

Trước đây nhiều nơi trong vùng Cờ Ho có tập quán đầu năm dọn nhà ra ở ngoài rẫy và ở trên nương trong suốt thời gian cây lúa phát triển, cây chè lên búp, cây cà phê đơm bông… Dân trong làng đem theo chiêng, ché, công cụ sản xuất, gia súc và ở cùng nương rẫy cho đến khi xong mùa gặt mới trở về. Trở lại căn nhà dài trong làng, họ làm bữa tiệc mừng lên rẫy đầu năm mới thật vui vẻ và đầm ấm. Tại rẫy người dân làm nhiều chòi cao gọi là "kọp", và những cái nhà thấp gọi là "rnú". "Rnú" là chỗ để ở, còn các "kọp" là nơi đến ngồi đuổi chim và khỉ vào ban ngày. Dọn nhà ra rẫy là một tập quán khá thú vị của đồng bào Cờ Ho nhân dịp đầu năm.

Nét đẹp của lễ hội đầu xuân

Trong hương vị rượu cần nồng nàn, già là K’ Lei Sang, ở Sơn Điền, Di Linh cho biết: “Hàng năm, khi mùa màng đã thu hoạch xong, (thường là cuối tháng 12 Âm lịch), các buôn làng người Cờ Ho tổ chức ăn Tết trên nương. Theo tục lệ các gia đình thay phiên nhau mỗi năm hiến một con trâu để làng tổ chức lễ đâm trâu trong dịp này. Lễ được tổ chức ở ngoài trời trước nhà chủ hiến tế, chủ làng hay ở mảnh đất rộng, bằng, cao ráo của làng. Cây Nêu được trồng và trang trí sặc sỡ, mọi người nhảy múa reo vui theo tiếng cồng chiêng. Thịt trâu một phần được nướng dưới bếp than hồng, mọi người vừa múa hát vừa ăn và uống rượu cần. Phần thịt trâu còn lại được chia cho từng gia đình. Còn máu trâu được bôi vào trán những người dự lễ như một sự cầu phúc. Lễ tết của người Cờ Ho kéo dài từ 7 đến 10 ngày”.

Ngôi nhà “Rnú” được người dân làm bên rẫy. Ảnh: XH

Ngày Tết, dân làng đến chung vui với từng gia đình. Sau Tết, người Cờ Ho mới được ăn lúa mới và thực hiện các công việc cần làm như: Làm nhà, chuyển làng, chuyển nhà mới... Người Cờ Ho tin rằng, mọi mặt đời sống đều do các thế lực siêu nhiên quyết định. Và, trong quan niệm của họ có một bên là thần thánh (Yang) luôn luôn phù hộ cho con người và đối lập với các thần linh là ma quỷ, gọi chung là Chà, luôn gây tai họa phá nhà, phá mùa, gieo rắc dịch bệnh, ăn linh hồn chết… Người Cờ Ho cho rằng, các thần thích uống rượu và ăn thịt. Vì thế, cúng thần linh trên rẫy vào những dịp đầu năm mới thường có rượu cần, trâu, lợn, dê, gà… Lễ cúng thần Yang ở cấp độ gia đình và làng (bon), gồm có: Lễ gieo hạt, lễ cầu lúa nhiều bông. Lễ cúng ở cấp độ làng vào lúc lúa đứng cái xanh đòng. Khi thu hoạch xong các nhà làm lễ cúng bên các kho thóc.

Bên những nương chè. Ảnh: XH

Đồng bào Cờ Ho có đời sống văn nghệ đặc sắc và hết sức  phong phú, độc đáo. Thời gian trên rẫy thơ ca đậm chất trữ tình, giàu nhạc điệu được trai làng sử dụng vào mục đích khuyến khích tăng gia sản xuất. Nhạc cụ của người Cờ Ho có nhiều nét tương đồng với các dân tộc ở Tây Nguyên như: Bộ cồng chiêng 6 chiếc, kèn ống bầu, đàn ống tre. Vũ điệu Cờ Ho được biểu diễn trong các dịp lễ cúng thần trên rẫy và sinh hoạt văn hóa cộng đồng rất tinh tế và đầy quyến rũ. Hệ thống câu đố, tục ngữ, thành ngữ, dân ca truyện cổ Cờ Ho cũng được các nam thanh nữ tú sử dụng trong những lần đối đáp trên nương. Nhưng câu chuyện như chuyện tình Tùng – Làng, chuyện Tình chàng LangBian… đã trở thành những thiên tình sử, được phổ nhạc và giai điệu tình yêu bất diệt đã trở thành những lời hát đối đáp tìm hiểu, hẹn hò, trao duyên của các chàng trai và các cô gái Cờ Ho dịp đầu năm lên rẫy.

Thói quen đầu năm lên rẫy đã trở thành nét đẹp độc đáo, một nét văn hóa đậm bản sắc của người Cờ Ho trong những ngày xuân căng tràn nhựa sống.

Xuân Hướng