Omar al-Bashir bị ICC kết án hàng loạt tội diệt chủng, tội ác chống nhân loại và tội ác chiến tranh. Ảnh: Ashraf Shazly /AFP

Các luật sư nhân quyền đã phát hiện ra rằng, Tổng thống Sudan Omar al-Bashir vẫn đi lại tự do trên khắp thế giới, bất chấp lệnh bắt giữ quốc tế vì tội ác chiến tranh và tội diệt chủng của ông ta.

Một dự án ghi chép các chuyến đi của Bashir đã thực hiện việc xem xét lại yếu tố quan trọng trong luật pháp quốc tế sau nhiều lần thất bại liên tiếp trong việc giữ ông ta.

Trong năm 2009 và 2010, Bashir đã bị  ICC tại Hague kết án hàng loạt tội diệt chủng, tội ác chống nhân loại và tội ác chiến tranh. 

Các lệnh bắt giữ ông được ban hành dựa trên "trách nhiệm hình sự cá nhân" của ông ta đối với những tội phạm bị cáo buộc trong cuộc xung đột bắt đầu tại Darfur năm 2003. 

Tuy nhiên, bất chấp những lệnh này, trong thập kỷ qua, ông đã thực hiện 150 chuyến đi đến các nước bao gồm Trung Quốc, Nam Phi, Ả rập Xê út, Ai Cập, Jordan và Kenya. 

Rất nhiều bên trong số đó nằm trong số các bên đã cùng nhau xây dựng quy chế thành lập ICC.

Luật sư nhân quyền Oliver Windridge, người từng làm việc tại các ICC cho Rwanda và Nam Tư cũ, đã thiết lập dự án Mapping Bashir để xem liệu các bản cáo trạng có ảnh hưởng gì đến các phong trào của Bashir hay không.

Làm việc với giáo sư Michael A Newton từ Trường Luật Vanderbilt, ông đã ghi lại tất cả các chuyến đi của Bashir ở nước ngoài, cũng như những chuyến đi bị hủy bỏ. 

"Có rất nhiều lý thuyết pháp lý về việc liệu một nguyên thủ quốc gia có được miễn trừ việc bắt giữ hay không và liệu khả năng miễn trừ đó có bị vô hiệu bởi một số loại tội phạm hay không", Windridge nói, trích dẫn những tội ác như tội diệt chủng, tội ác chiến tranh và tội ác chống nhân loại. 

"Bằng cách xem xét những chuyến đi của Bashir trong khi lệnh bắt giữ của ICC vẫn đang hiện hữu rõ ràng, chúng tôi hy vọng bắt đầu hiểu được tính hiệu quả của những lệnh bắt giữ này, đặc biệt là đối với các nguyên thủ quốc gia đương nhiệm, những hạn chế của ICC và sự cần thiết của tuân thủ toàn cầu. Không thể chối cãi rằng, cho đến nay, các lệnh bắt giữ của ICC đã không đạt được mục tiêu bắt giữ Bashir. ”

Kể từ thời điểm có các cáo trạng, Bashir đã thường xuyên thực hiện các chuyến đi tới các nước không phải là thành viên chính thức của ICC, như Ả rập Xê út, Ethiopia và Qatar. 

Nhưng những chuyến thăm của ông tới các thành viên chính thức của đạo luật Rome, như Nam Phi, Uganda và Jordan, mới khiến người ta đặt nhiều dấu hỏi lớn. 

Việc này đã được nhấn mạnh khi Jordan bị  ICC đưa lên Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc để xem xét, sau khi nước này không bắt được Omar al-Bashir trong một chuyến đi của ông ta vào tháng Ba năm 2017. 

Jordan trả lời rằng Omar al-Bashir có quyền miễn trừ vì là nguyên thủ quốc gia.

Jordan cho biết họ tán thành sự cần thiết phải trừng phạt những người có trách nhiệm về tội phạm thuộc thẩm quyền xét của tòa án, nhưng không hi sinh của các nguyên tắc cơ bản và nguyên tắc của luật pháp quốc tế nhằm đảm bảo mối quan hệ hòa bình giữa các quốc gia. 

Nam Phi cũng bị buộc tội vì đã không bắt được Omar al-Bashir, nhưng ICC đã quyết định không đưa việc này lên Liên Hợp Quốc.

Vụ án Bashir có nguyên nhân nằm ở vấn đề trọng tâm của ICC, Windridge cho biết. 

Có 123 quốc gia đã tham gia, nhưng việc thiếu lực lượng cảnh sát có nghĩa là ICC phụ thuộc vào các quốc gia khi thực hiện các quyết định của mình.

“ICC hữu ích như thế nào khi mà không thể bắt được những người mà họ muốn xét xử?”, Windridge hỏi. "[Bashir] thường xuyên đến các tổ chức phi quốc gia, nhưng điều đáng quan tâm hơn là ông ta cũng thường xuyên đến các bên với tư cách Nhà nước, đôi khi nhiều lần liên tiếp," ông nói. 

“Và có vẻ như một trong những điểm yếu lớn nhất mà ICC phải đối mặt trong vụ án này và về sau đó là khả năng bắt giữ các nguyên thủ quốc gia đương nhiệm. Điều này thực sự đáng lo ngại bởi việc loại bỏ quyền miễn trừ là một trong những lý do thành lập nên ICC.

“ICC không được thành lập để xét xử những tội phạm ít nghiêm trọng. ICC được thành lập để xét những người có trách nhiệm cao nhất đối với những tội ác tồi tệ nhất, khi việc truy tố trong nước không thể thực hiện được. Nhưng những người chịu trách nhiệm cao nhất lại thường là các nhà lãnh đạo của các quốc gia, và chúng ta đang gặp nhiều khó khăn trong việc truy tố họ. ”

Sau khi thu thập dữ liệu, nhóm nghiên cứu Mapping Bashir cũng đã có thể cho biết được những lần ông hủy bỏ một chuyến đi được lên kế hoạch từ trước. Việc này đã xảy ra 23 lần trong vòng một thập kỷ qua.

Số lượng chuyến đi đạt đỉnh điểm vào năm 2015 khi ông ta thực hiện 27 chuyến, xếp sau là 24 chuyến trong năm 2017 và 23 chuyến vào năm 2016.

Mặc dù các lệnh bắt giữ tỏ ra kém hiệu quả, Windridge nói rằng ICC vẫn có thể đạt được những thành công nhất định. 

Nhưng ông cũng chấp nhận việc dự án đặt ra nhiều câu hỏi hơn cho cộng đồng quốc tế hơn là câu trả lời. "Mapping Bashir là một dự án có giá trị và nó có thể hỗ trợ ICC và những tổ chức khác, nhưng cũng có lo ngại về việc áp dụng những thông tin chúng tôi tìm được vào thực tế, ở cấp quốc gia, như thế nào", ông nói.

“Liệu thực tế có phải là ICC sẽ chỉ xét xử cựu nguyên thủ quốc gia, những người đã bị lật đổ, không còn quyền lực? Có thể, nhưng nhiều người sẽ thấy rằng điều đó không hề tốt, và đó cũng không phải là tầm nhìn của ICC, cái mà biết bao con người đã làm việc vô cùng chăm chỉ trong suốt nhiều năm tạo dựng nên.

“Kế hoạch đã và vẫn sẽ là nếu một cá nhân đang bị truy nã rời khỏi đất nước của mình và đi đến một nước thành viên ICC, họ sẽ bị bắt giữ. Vì vậy, ở một khía cạnh nào đó, ít nhất, họ sẽ bị kìm chân lại trong nước, gần như hoặc hoàn toàn không được đi đâu hết, trở thành người bị cộng đồng quốc tế cô lập.

"Nhưng những gì đang xảy ra với Bashir thì hoàn toàn ngược lại. Chúng ta giờ đã nhận ra rằng việc bắt giữ và xét xử các nguyên thủ quốc gia đương nhiệm thì phức tạp hơn nhiều so với những gì chúng ta tưởng."

Minh Tuấn (Theo Theguardian)