(Thanh tra) - Tội phạm xuyên quốc gia tận dụng danh nghĩa Việt Nam để hợp thức hóa hàng giả. Giới chuyên gia cảnh báo, nếu không bịt lỗ hổng pháp lý, hệ thống kiểm soát sẽ trở thành vô nghĩa…
Ở ba kỳ trước, Báo Thanh tra đã phơi bày thực trạng Việt Nam đang trở thành “trạm trung chuyển bất đắc dĩ” của hàng giả toàn cầu, với những vụ vận chuyển thuốc lá, mỹ phẩm, thực phẩm chức năng đội lốt xuất khẩu chính ngạch. Dù các lực lượng chức năng đã cảnh báo và vào cuộc, nhưng theo giới chuyên gia, nếu không có một cuộc cải cách đủ mạnh về pháp luật và giám sát thực tiễn, Việt Nam có thể tiếp tục bị lạm dụng như một mắt xích hợp thức hóa cho tội phạm xuyên quốc gia.
Kỳ cuối này, chúng tôi khép lại loạt bài bằng những phân tích tổng hợp và kiến nghị chuyên sâu từ các chuyên gia pháp lý và thực tiễn.
Tội phạm xuyên quốc gia lợi dụng hệ thống, Việt Nam gánh hệ lụy
Nhìn từ các vụ việc bị bắt giữ vừa qua, dễ nhận thấy một điểm chung: hàng hóa bị làm giả thường khai báo hợp pháp tại Việt Nam với đầy đủ giấy tờ, trước khi quá cảnh đến nước thứ ba. Dưới vỏ bọc xuất khẩu chính ngạch, hàng giả dễ dàng lọt qua các tầng kiểm soát nếu không có dấu hiệu rủi ro.
Đáng nói, ngay cả những quốc gia vốn có hệ thống quản lý chặt chẽ như Nhật Bản hay Australia vẫn trở thành điểm đến cuối cùng cho những lô hàng vi phạm xuất phát từ Việt Nam. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến uy tín của doanh nghiệp xuất khẩu chân chính, mà còn khiến hình ảnh quốc gia bị tổn hại trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
Không ít doanh nghiệp logistics bày tỏ lo ngại rằng nếu không có giải pháp thực sự mạnh, việc các đối tác quốc tế gia tăng kiểm tra, thậm chí ngừng nhận hàng từ Việt Nam là hoàn toàn có thể xảy ra. “Danh nghĩa Việt Nam” đang bị lợi dụng và chính Việt Nam sẽ gánh hậu quả.
Rào cản thể chế – Gốc rễ của sự bất lực
Thể chế pháp lý hiện hành đang để lộ những khoảng trống lớn. Như đã phân tích trong kỳ trước, việc xác định trách nhiệm trong chuỗi xuất khẩu: từ nhà sản xuất, doanh nghiệp logistics, đại lý hải quan đến đơn vị vận tải vẫn chưa rõ ràng, đặc biệt trong các trường hợp hàng hóa qua nhiều khâu trung gian.
Việc quản lý theo hướng “phát hiện – xử lý” mà thiếu cơ chế “ngăn chặn từ đầu” khiến hệ thống phòng vệ gần như bị vô hiệu. Trong khi đó, các quy định hiện hành chưa đặt ra nghĩa vụ giám sát chủ động đối với các đơn vị logistics và vận tải – những mắt xích then chốt có thể phát hiện bất thường từ hồ sơ, giấy tờ, hoặc hàng hóa thực tế.
Ngoài ra, việc chia sẻ dữ liệu giữa các cơ quan chức năng và ngành logistics còn rời rạc, thiếu kết nối thời gian thực. Chính sự thiếu liên thông này tạo ra “vùng mù”, nơi hàng giả có thể lẩn trốn.
Ông Đặng Văn Đức – Phó Chi cục trưởng Chi cục Điều tra chống buôn lậu, Cục Hải quan
Cần siết chặt việc kiểm soát hoạt động quá cảnh, tạm nhập tái xuất và xuất khẩu hàng hóa có nguy cơ cao thông qua cơ chế đánh giá rủi ro sâu hơn. Phải phân loại tuyến đường, doanh nghiệp, mặt hàng và thậm chí cả quốc gia có nguy cơ để áp dụng cơ chế giám sát phù hợp.
Việc liên thông dữ liệu giữa các cơ quan: từ hải quan, công an, quản lý thị trường đến logistics cũng cần được quy định bắt buộc để kịp thời phát hiện chuỗi vận chuyển bất thường.
Ông Trần Chí Dũng – Tổng Thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp Logistics Việt Nam (VLA)
Việc Việt Nam bị lợi dụng như một điểm hợp thức hóa hàng giả đang đe dọa uy tín quốc gia. Cần xây dựng cơ chế đánh giá rủi ro logistics đối với từng doanh nghiệp, từng tuyến vận chuyển. Các doanh nghiệp logistics cũng cần được huấn luyện về nhận diện rủi ro pháp lý, đồng thời có cơ chế khuyến khích và bảo vệ khi chủ động báo cáo bất thường. Nếu không làm được điều này, các đơn vị logistics sẽ luôn chọn “an toàn hình thức” thay vì tham gia thực chất vào công tác phòng chống gian lận.
Luật sư Nguyễn Thị Thu Hoài – Phó Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Chống hàng giả
Để khắc phục căn bản, cần rà soát và sửa đổi một số văn bản pháp luật liên quan đến thương mại quốc tế, đặc biệt là các quy định về hàng hóa quá cảnh và tạm nhập tái xuất. Hiện có nhiều lô hàng đội lốt hợp pháp vì được đăng ký đúng thủ tục, nhưng nội dung thực chất lại sai lệch, đây là điểm phải được luật hóa rõ hơn.
Đồng thời, cần giao trách nhiệm cụ thể cho từng mắt xích trong chuỗi cung ứng, tránh tình trạng “không ai chịu trách nhiệm chính”. Việc chia sẻ dữ liệu và phối hợp xử lý cũng cần được luật hóa như một nghĩa vụ, thay vì phụ thuộc vào cơ chế tự nguyện.
Luật sư Lê Thị Nhung – Giám đốc Công ty Luật L&A Legal Experts
Chúng ta cần chuyển từ cơ chế kiểm tra thủ công sang quản trị rủi ro thông minh, ứng dụng AI để theo dõi lộ trình, giấy tờ và dấu hiệu bất thường. Hệ thống pháp luật hiện nay vẫn nặng về xử lý hậu quả, trong khi gian lận hàng giả là một loại tội phạm ẩn, cần phòng ngừa sớm từ chính quy trình cấp phép, kiểm tra, xác minh.
Ngoài ra, phải có chế tài đủ mạnh buộc các doanh nghiệp trong chuỗi logistics – kể cả đại lý và nhà vận chuyển phải chịu một phần trách nhiệm nếu phát hiện dấu hiệu sai phạm mà không báo cáo. Nếu không đưa ra trách nhiệm pháp lý rõ ràng, họ sẽ tiếp tục chọn “im lặng cho lành”.
Ông Nguyễn Mạnh Hà – Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Vận tải tỉnh Thái Nguyên
Thực tế cho thấy doanh nghiệp vận tải thường bị xem là “mắt xích kỹ thuật”, chỉ chịu trách nhiệm vận chuyển đơn thuần. Tuy nhiên, trong bối cảnh tội phạm hàng giả lợi dụng chuỗi logistics để hợp thức hóa việc xuất khẩu, cần thiết phải tái định vị vai trò và trách nhiệm pháp lý của các đơn vị vận tải.
Chúng tôi đề xuất bổ sung quy định bắt buộc các doanh nghiệp vận tải phải kiểm tra hồ sơ lô hàng đầu vào trước khi nhận vận chuyển, đặc biệt là với những mặt hàng có nguy cơ cao như mỹ phẩm, thực phẩm chức năng, thuốc lá. Nếu phát hiện nghi vấn về xuất xứ, đơn vị vận tải cần có quyền từ chối vận chuyển, đồng thời có nghĩa vụ thông báo đến lực lượng chức năng hoặc đầu mối cảnh báo ngành.
Ngoài ra, phải có cơ chế pháp lý bảo vệ doanh nghiệp vận tải khi chủ động cảnh báo rủi ro, tránh trường hợp bị trả đũa thương mại hoặc chịu trách nhiệm thay cho bên vi phạm. Đây là điểm then chốt để các đơn vị vận tải trở thành “người gác cổng”, chứ không vô tình trở thành “người tiếp tay” cho gian lận thương mại quốc tế.
