(Thanh tra) - Từ điểm quá cảnh, Việt Nam đang dần trở thành trạm trung chuyển hàng giả toàn cầu – không chỉ vì tội phạm tinh vi, mà còn do thể chế thiếu ràng buộc, thiếu liên thông.
Sau hai kỳ báo động về tình trạng hàng giả đội lốt xuất khẩu chính ngạch và những lỗ hổng pháp lý bị lợi dụng, ở kỳ này, chúng tôi sẽ trở lại loạt bài với một thực tế đáng lo: Việt Nam đang bị biến thành “trạm trung chuyển” hàng giả toàn cầu. Không chỉ mất uy tín quốc gia, nguy cơ bị áp rào cản kỹ thuật và thương mại từ các đối tác là rất hiện hữu. Một hồi chuông cảnh báo thể chế phải hành động cấp bách để thoát khỏi cái bóng bất đắc dĩ này.
Đội lốt xuất khẩu – Thoát khỏi radar kiểm soát
Trong chuỗi hàng hóa xuất khẩu bị phát hiện là giả, rất nhiều lô hàng mang danh “Made in Vietnam” nhưng lại là sản phẩm do nước ngoài sản xuất, thậm chí không rõ nguồn gốc. Chúng được gắn mã số, đóng kiện, làm hồ sơ xuất khẩu bài bản, khai báo đầy đủ tại hải quan, rồi lên container xuất chính ngạch ra cảng quốc tế. Chỉ đến khi bị nước nhập khẩu trả về vì vi phạm tiêu chuẩn hoặc phát hiện giả mạo, thì Việt Nam mới biết.
Đó không còn là cá biệt. Theo ông Trần Chí Dũng – Tổng Thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp Logistics Việt Nam – đây là dấu hiệu của một chuỗi “giao dịch ngược”: hàng giả từ nước ngoài đưa vào Việt Nam, gắn mác Việt Nam để xuất khẩu, hoặc trung chuyển qua Việt Nam để sang nước thứ ba. Một kiểu lách qua các mắt xích kiểm soát và tận dụng uy tín hàng Việt làm bình phong.
“Chúng ta đang bị lợi dụng một cách có hệ thống. Không phải vì Việt Nam tiếp tay, mà vì hệ thống giám sát chưa đủ mạnh, còn các khâu trong chuỗi logistics thì thiếu liên kết và chia sẻ thông tin cảnh báo”, ông Dũng nhận định.
Thực tế, phần lớn doanh nghiệp logistics chỉ thực hiện đúng phần việc kỹ thuật – nhận hàng, vận chuyển, giao hàng. Còn việc hàng hóa có đúng nguồn gốc, chất lượng có đảm bảo, tờ khai có trung thực hay không, thì hầu như không có nghĩa vụ kiểm tra. Pháp luật hiện hành cũng chưa quy định cụ thể trách nhiệm của các doanh nghiệp này khi phát hiện rủi ro.
“Nếu phát hiện nghi vấn, doanh nghiệp logistics cũng không có một hệ thống cảnh báo chung để thông báo. Cơ chế cảnh báo sớm gần như chưa tồn tại”, ông Dũng nói.
Đây chính là điểm yếu chí tử. Khi thiếu một hệ sinh thái chia sẻ dữ liệu giữa hải quan, quản lý thị trường, logistics, các hiệp hội và doanh nghiệp sản xuất thì tội phạm có thể lợi dụng các mắt xích rời rạc để len lỏi và vận hành chuỗi hàng giả như một dây chuyền tinh vi.
“Chúng tôi cho rằng, pháp luật cần có quy định về ‘nghĩa vụ cảnh báo’ – tức khi phát hiện nghi vấn, các đơn vị logistics, đại lý khai thuê hải quan, vận tải quốc tế phải chủ động báo cho cơ quan chức năng. Nếu không sẽ không bao giờ có sự chủ động từ trong nước”, ông Dũng kiến nghị.
Thiếu ràng buộc – Lỏng tay quản lý
Phân tích từ góc nhìn pháp lý, luật sư Nguyễn Thị Thu Hoài – Phó Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Chống hàng giả – cho rằng: “Tình trạng hàng giả xuất chính ngạch không đơn thuần là gian lận thương mại mà là một phần của tội phạm xuyên quốc gia. Vậy nhưng, cách tiếp cận pháp lý hiện nay của chúng ta vẫn đang thiên về xử lý hành chính và hậu kiểm”.
Bà Hoài phân tích, các quy định về quản lý chất lượng sản phẩm hiện nay như Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa, Nghị định 98/2020/NĐ-CP hay Luật Hải quan chủ yếu tập trung vào hàng tiêu thụ trong nước hoặc hàng quá cảnh. Còn với hàng xuất khẩu, nếu không thuộc danh mục phải kiểm tra chuyên ngành, gần như không bị kiểm tra gì.
“Đây là kẽ hở khiến tội phạm lợi dụng. Họ biết rõ không ai kiểm tra chất lượng hàng xuất khẩu, chỉ cần làm đúng thủ tục, hợp thức hóa giấy tờ là qua. Ngay cả khi bị phát hiện thì cũng khó xử lý vì pháp luật chưa quy định rõ ràng về chế tài với hàng giả xuất khẩu”, bà nói.
Đáng ngại hơn, theo bà Hoài, là cơ chế xác minh chủ thể đứng tên xuất khẩu cũng còn lỏng lẻo. Nhiều doanh nghiệp được lập ra chỉ để xuất một vài lô hàng rồi biến mất. Khi bị phát hiện vi phạm, không còn ai chịu trách nhiệm.
Đồng quan điểm, Luật sư Lê Thị Nhung – Giám đốc Công ty Luật L&A Legal Experts – cho rằng: “Việc thiếu ràng buộc pháp lý với các chủ thể trung gian trong chuỗi xuất khẩu – từ doanh nghiệp logistics, đơn vị cấp C/O đến đại lý hải quan là nguyên nhân khiến hành vi vi phạm không bị ngăn chặn từ sớm”.
Theo bà, Việt Nam cần cải cách ba điểm cốt lõi:
Thứ nhất, phải bổ sung nghĩa vụ kiểm soát rủi ro trong toàn bộ chuỗi xuất khẩu, đặc biệt với nhóm hàng có nguy cơ cao. “Không thể để hàng ra khỏi lãnh thổ mà không có bất kỳ bước xác minh nào về chất lượng hay nguồn gốc”, bà Nhung khẳng định.
Thứ hai, cần có quy định pháp lý rõ ràng về trách nhiệm liên đới. Nếu doanh nghiệp logistics, đại lý hải quan hoặc đơn vị cấp chứng nhận xuất xứ thiếu cảnh báo, làm ngơ, hoặc tiếp tay thì phải chịu chế tài nghiêm minh.
Thứ ba, xây dựng hệ thống liên thông dữ liệu giữa các bên – không chỉ giữa cơ quan nhà nước mà cả với doanh nghiệp, hiệp hội ngành hàng, để tạo cơ chế cảnh báo sớm. “Chống hàng giả không thể làm đơn tuyến – cần một hệ sinh thái phối hợp chặt chẽ”, bà Nhung nhấn mạnh.
Cũng trao đổi với phóng viên, một số chuyên gia pháp lý cũng nhận định rằng, từ “bệ phóng xuất khẩu”, Việt Nam đang bị đẩy vào vai “trạm trung chuyển bất đắc dĩ” của hàng giả toàn cầu. Đó không phải là cái danh chúng ta muốn, cũng không phải điều quốc tế kỳ vọng từ một nền kinh tế đang hội nhập sâu rộng.
Một khi hàng giả tiếp tục len lỏi vào chuỗi xuất khẩu chính ngạch, thì mọi thành quả về thương hiệu quốc gia, chất lượng hàng Việt, niềm tin đối tác… đều có thể bị xóa sổ chỉ sau vài lô hàng vi phạm. Không còn thời gian để chần chừ. Hồi chuông thể chế đã gióng lên và cần một câu trả lời quyết liệt từ hệ thống pháp luật.
