(Thanh tra) - Khi hàng giả được cấp mã số xuất nhập khẩu, khai báo hải quan chính ngạch và không chịu hậu kiểm, thì hệ thống pháp luật đang bị lợi dụng như một công cụ “hợp thức hóa”.
Tiếp nối kỳ 1 đã phản ánh thực trạng hàng giả đội lốt hàng Việt để thâm nhập vào chuỗi xuất khẩu, kỳ này, chúng tôi sẽ đi sâu mổ xẻ những kẽ hở pháp lý đang vô tình tiếp tay cho thủ đoạn gian lận ngày càng tinh vi.
Hàng giả ‘chui’ ra chính ngạch – lộ hẳn vùng tối pháp lý
Theo ông Đặng Văn Đức – Phó Chi cục trưởng Chi cục Điều tra chống buôn lậu (Cục Hải quan), các vụ bắt giữ thuốc lá ngoại giả tại cảng Cát Lái, cảng Hải Phòng… là minh chứng điển hình. Hàng giả giờ đây không còn đơn thuần được tuồn ra chợ đen mà trà trộn đường hoàng trong các lô hàng xuất khẩu, vượt biên qua các ngả Campuchia, Singapore, UAE, Hồng Kông… Các tuyến đường biển, đặc biệt là các cảng quốc tế lớn, đang trở thành điểm nóng bị lợi dụng để trung chuyển, hợp thức hóa nguồn gốc và tiêu thụ hàng giả toàn cầu.
Theo ông Đặng Văn Đức, điểm nguy hiểm hiện nay là hàng giả không còn chỉ bán lén lút nội địa mà đã được đẩy ra nước ngoài qua con đường hợp pháp. Không ít lô hàng giả đã được cấp C/O Việt Nam, khai báo hải quan chính ngạch, vận chuyển bằng container và xuất khẩu qua các cảng quốc tế lớn.
“Thậm chí có vụ, hàng giả được hợp thức hoá bằng giấy tờ trọn gói: từ hợp đồng, hóa đơn, phiếu đóng gói đến kiểm định chất lượng như một doanh nghiệp thật sự làm ăn tử tế. Nhưng thực chất, bên trong là thuốc lá giả, mỹ phẩm giả, thực phẩm chức năng không rõ nguồn gốc”, ông Đức nói.
Một số doanh nghiệp được lập ra để phục vụ duy nhất một phi vụ – xong là biến mất. Họ thuê kho tạm để đóng hàng, lợi dụng pháp nhân mới đăng ký, đăng ký mã số xuất nhập khẩu để tạm thời qua mặt cơ quan chức năng. Khi vụ việc vỡ lở, doanh nghiệp ấy đã kịp giải thể hoặc bỏ trốn.
“Việc cấp mã số xuất nhập khẩu và quyền được mở tờ khai hiện quá dễ. Doanh nghiệp chỉ cần có mã số thuế và đăng ký trên hệ thống là có thể thực hiện. Nếu không kiểm tra thực chất, cơ quan chức năng sẽ bị qua mặt bởi một pháp nhân ‘rởm’ nhưng đủ giấy tờ bề ngoài”, ông Đức phân tích thêm.
Đáng nói, hàng giả không chỉ len lỏi một cách vụng trộm mà được hợp thức hoá để đi đường chính. Việc quản lý lỏng lẻo hệ thống C/O, dấu hiệu giả mạo hồ sơ lô hàng, hay thiếu liên thông giữa các khâu từ kiểm định chất lượng đến xác minh xuất xứ đang bị các đối tượng triệt để lợi dụng.
Pháp lý cần dẫn đường, kiểm soát cần liên thông
Dưới góc nhìn pháp lý, Luật sư Lê Thị Nhung – Giám đốc Công ty Luật L&A Legal Experts – chỉ rõ: “Lỗ hổng lớn nhất nằm ở chính khuôn khổ pháp lý hiện hành. Nghị định 98/2020/NĐ-CP và Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa chỉ kiểm soát hàng lưu thông trong nước hoặc nhập khẩu. Còn hàng hóa xuất khẩu lại bị bỏ ngỏ, thiếu cả chế tài lẫn cơ chế hậu kiểm”.
Theo bà Nhung, chính vì thiếu quy định cụ thể cho hàng xuất khẩu nên doanh nghiệp có thể tự khai báo, tự đóng gói, tự cam kết mà không cần xác minh độc lập. Trong bối cảnh hàng giả được tổ chức bài bản, gian lận có chủ đích, sự buông lỏng pháp lý này trở thành “vùng trũng” cực kỳ nguy hiểm.
Bà đề xuất cần sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật để thiết lập một hành lang kiểm soát toàn diện hơn. Đặc biệt, cần quy định trách nhiệm pháp lý đối với các bên trung gian như doanh nghiệp logistics, công ty vận chuyển, đơn vị khai báo hải quan… những mắt xích có thể vô tình hoặc cố ý tiếp tay cho hành vi buôn lậu, gian lận.
Đồng quan điểm, luật sư Nguyễn Thị Thu Hoài – Phó Chủ tịch Hội đồng Quản lý Quỹ Chống hàng giả cũng cho rằng: “Pháp luật chỉ là một phần, vấn đề còn nằm ở cơ chế thực thi. Hiện tại, mỗi lực lượng quản lý một khâu: hải quan, công an kinh tế, quản lý thị trường, y tế, nông nghiệp… nhưng không có sự liên thông dữ liệu và phối hợp hiệu quả”.
Bà Hoài cảnh báo, trong khi các cơ quan vẫn vận hành theo lối tuyến tính thì các đối tượng đã vận hành bằng công nghệ cao. Chúng phân tán trách nhiệm, tận dụng điểm mù giữa các cơ quan để đưa hàng giả đi trót lọt.
Theo bà, cần thiết lập hệ thống kiểm soát xuyên suốt, từ đầu vào sản xuất đến cửa khẩu xuất khẩu. Trong đó, nên bắt đầu bằng việc áp dụng cơ chế kiểm tra định kỳ hoặc ngẫu nhiên với các nhóm hàng xuất khẩu có nguy cơ cao như mỹ phẩm, thực phẩm chức năng, thuốc lá.
Kiến nghị từ góc nhìn doanh nghiệp, ông Trần Chí Dũng – Tổng Thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp Logistics Việt Nam – cho rằng: “Muốn ngăn hàng giả đội lốt chính ngạch, không thể thiếu vai trò của doanh nghiệp logistics. Họ là người trực tiếp tiếp cận hàng hoá, chứng từ, hành trình vận chuyển. Nếu thiết lập được cơ chế phối hợp thông tin, cảnh báo rủi ro giữa doanh nghiệp và nhà nước, thì khả năng phát hiện sớm sẽ tăng đáng kể”.
Ông Dũng đề xuất phát triển hệ thống cảnh báo ngành nghề có nguy cơ bị lợi dụng, danh sách doanh nghiệp nghi vấn, dữ liệu các vụ việc từng phát hiện. Việc này không chỉ giúp doanh nghiệp logistics tự phòng tránh mà còn hỗ trợ các cơ quan chức năng hành động kịp thời, hiệu quả hơn.
Kỳ 3: Việt Nam bị lợi dụng – Hồi chuông cho thể chế kiểm soát
