(Thanh tra) - Thanh Hóa hiện có 6 dân tộc thiểu số (DTTS) chủ yếu sinh sống ở các huyện miền núi, bao gồm: Thái, Mường, Mông, Thổ, Dao và Khơ Mú. Trong các DTTS kể trên, duy chỉ người Thái là có tiếng nói và chữ viết riêng. Nhiều năm qua, có một số người Thái như ông Cao Bằng Nghĩa, Hà Nam Ninh, Phạm Bá Thược say mê nghiên cứu, bảo tồn, phát triển ngôn ngữ của dân tộc mình.
Những ngày cuối tháng 9/2021, tình cờ tôi gặp lại ông Cao Bằng Nghĩa nhân việc ông xuống TP Thanh Hóa đi công chuyện.
Ông Nghĩa hiện đã bước qua cái tuổi “thất thập cổ lai hy”, là nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc Thái ở huyện Quan Hóa. Tôi quen biết ông vào khoảng năm 1989, khi lên Quan Hóa làm việc, lúc đó ông đang làm Trưởng phòng Văn hóa huyện (thời đó Quan Hóa của Thanh Hóa chưa tách thành 3 huyện: Quan Hóa, Quan Sơn và Mường Lát). Sau đó, ông vào Thường vụ, Trưởng Ban Tuyên giáo Huyện ủy. Đến năm 2010, ông nghỉ chế độ, từ đó dành toàn bộ thời gian sưu tầm, nghiên cứu về văn hóa của dân tộc mình. Ở Thanh Hóa, ông được xem là một trong những người đóng góp rất lớn về sưu tầm, nghiên cứu văn hóa Thái.
Lâu ngày mới gặp, tôi cùng ông tạt vào quán làm ly cà phê, ấm trà và hàn huyên đủ thứ chuyện, từ chuyện gia đình, xã hội, khuyến học khuyến tài cho đến sưu tầm văn hóa cổ người Thái... Vẫn chất giọng hào sảng như trước kia, ông kể cho tôi nghe về những năm tháng đang còn công tác đã tập trung nghiên cứu về văn hóa người Thái, nhất là sau khi nghỉ hưu ông dành toàn bộ thời gian để sưu tầm về hiện vật cổ, về ngôn ngữ chữ viết dân tộc mình. Hiện ông đang nghiên cứu, sưu tầm hàng trăm trang về các bài mo: Mo cúng người chết, mo cúng thổ địa, mo cúng cơm mới….
Thật may, hiện tôi đang muốn tìm hiểu để viết về người Thái bảo tồn và phát triển ngôn ngữ viết của dân tộc mình, nên ngỏ ý nhờ ông giúp đỡ.
Sau lời ngỏ của tôi, ông nhâm nhi chén trà rồi nói: Chú ơi, về vấn đề này tôi chưa thuộc hàng “cao thủ” mà ở Thanh Hóa có anh Hà Nam Ninh và chú Phạm Bá Thược là hai người say mê nghiên cứu, bảo tồn và phát triển ngôn ngữ của dân tộc mình. Anh Ninh ngày đang còn công tác làm Phó Chủ tịch UBND huyện Bá Thước chú cũng nhiều lần gặp và làm việc rồi. Còn chú Thược làm giáo viên huyện Quan Sơn chắc chú chưa gặp. Anh Ninh thuộc tốp người gạo cội và có bề dày nghiên cứu sưu tầm ngôn ngữ dân tộc Thái. Chú Thược cũng vậy. Hơn nữa Anh Hà Nam Ninh và Chú Phạm Bá Thược nguyên bản là giáo viên, vì vậy cả hai người đều có chứng chỉ để giảng dạy tiếng Thái.
Dừng lời, hớp một ngụm nước rồi ông kể tiếp: "Anh Hà Nam Ninh sinh năm 1949 ở vùng đất Mường Khoòng - một Mường lớn của người Thái chúng tôi.
Anh Ninh trước kia làm Phó Chủ tịch UBND huyện Bá Thước chú biết rồi, đến năm 2006 thì về nghỉ chế độ. Sau khi nghỉ hưu, anh Ninh giành toàn bộ thời gian để tìm hiểu, nghiên cứu về văn hóa và ngôn ngữ của dân tộc Thái. Hàng chục năm nay, anh Ninh thu thập được rất nhiều những tư liệu về các lễ hội cổ truyền, các tác phẩm văn học cổ, các bản chữ cổ, phong tục, tập quán của người Thái lưu giữ hàng trăm loại sách, tư liệu quý bằng chữ Thái, như: Văn khế địa giới đất đai giữa các bản, các tổng; Lịch sử hình thành cộng đồng dân cư làng xã; Thần phả và những câu chuyện về nhân vật lịch sử có công. Trong đó, quý giá nhất phải kể đến là truyện thơ bằng chữ Thái “Truyện kể đường lên thiên đàng”, "Truyện thơ Khăm Panh", "Khun Lú - Nàng Ủa", "Sống Chụ Son Sao", "Truyện tình Pha-dua"… Đây là những tác phẩm nổi tiếng, có giá trị trong đời sống văn hóa, tinh thần của người Thái ở Thanh Hóa nói riêng và người Thái Việt Nam nói chung.
Anh Hà Nam Ninh rất say mê nghiên cứu, biên soạn tài liệu về chữ Thái như: "Bộ chữ thái cổ Thanh Hóa", "Bộ dạy chữ Thái Việt Nam tại Thanh Hóa", "Tài liệu dạy tiếng dân tộc Thái"… Sau khi biên soạn thành giáo án, anh Ninh đã mở lớp dạy chữ Thái miễn phí tại huyện Bá Thước cho những người yêu và muốn học chữ Thái.
Năm 2007, Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Thanh Hóa mời anh Ninh xuống dạy tiếng Thái cho 13 giáo viên của Trường Đại học Hồng Đức, rồi giảng dạy chữ Thái cho sinh viên Khoa Ngôn ngữ, Trường Đại học Hồng Đức.
Đặc biệt, Sở Giáo dục và Đào tạo, Sở Nội vụ và Ban Dân tộc tỉnh Thanh Hóa tổ chức mời anh Ninh dạy chữ Thái cho cán bộ, chiến sỹ biên phòng, lực lượng vũ trang công tác ở các đồn, các huyện miền núi cao và các xã vùng cao biên giới.
Còn chú Phạm Bá Thược ít tuổi hơn tôi. Chú Thược sinh năm 1957 ở xã Mường Mìn, huyện Quan Sơn là người có nhiều đóng góp trong việc gìn giữ, truyền dạy tiếng Thái trên địa bàn nhiều huyện miền núi của tỉnh. Chú Thược không chỉ thành thạo chữ viết dân tộc Thái mà còn sưu tầm, phiên âm và lưu giữ được trên 2.000 câu tục ngữ, thành ngữ, quán ngữ dân tộc Thái, lưu giữ được 300 cuốn sách cổ gồm đủ các thể loại: Ca dao, truyện thơ, sách tâm linh và sách cổ nói về luật tục, tập tục người Thái. Thu thanh và lưu giữ hàng chục làn điệu Khặp theo hình thức diễn xướng các bài dân ca.
Ngoài ra, chú ấy còn vận động các bậc cao niên, các nghệ nhân dân gian sưu tầm sách cổ bằng chữ Thái, cập nhật ghi chép lại những tác phẩm văn học, những câu thành ngữ, tục ngữ, quán ngữ trong các lĩnh vực đời sống xã hội sau đó phiên âm sang chữ Việt phổ biến lại cho bà con nhân dân. Năm nay, chú Thược gần 65 tuổi rồi nhưng vẫn miệt mài nghiên cứu và giảng dạy tiếng Thái cho đồng bào trên địa bàn các huyện miền núi của tỉnh..."
Sau hơn một tiếng hàn huyên tôi và ông đành chia tay nhau vì ông còn phải đi giải quyết nốt công việc để kịp về chuyến xe chiều. Ông hẹn sang tuần sau sẽ xuống Hội Khuyến học của tỉnh làm việc, sau đó hai anh em gặp lại, trò chuyện nhiều hơn, trao đổi kỹ hơn.
Với tôi, trước kia, bây giờ và sau nay dù gặp gỡ hay chia tay, trong tôi luôn lưu giữ hình ảnh đẹp về ông, một con người nhiệt huyết, gần gũi, dễ mến, đam mê với công việc. Tôi mong rằng, ông đóng góp nhiều hơn nữa trong sưu tầm, nghiên cứu về văn hóa Thái, đặc biệt là bảo tồn và phát triển ngôn ngữ viết của dân tộc mình.
