(Thanh tra)- Về huyện Mường Khương, tỉnh Lào Cai, nhắc đến tên Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu, thì gần như ai cũng biết vì bà đã có công lớn trong việc lưu truyền văn hóa Dân tộc Bố Y (có địa phương gọi là Tu Dí).
Bà Lò Lài Sửu sinh năm 1963 tại thôn Lao Hầu, xã Thanh Bình, huyện Mường Khương trong gia đình nghèo khó. Từ việc yêu thích văn hóa văn nghệ dân gian gắn với lao động sản xuất, bà đã trở thành Nghệ nhân ưu tú lưu truyền văn hóa dân tộc Bố Y được Nhà nước công nhận. Di sản văn hóa phi vật thể mà bà đang nắm giữ là Thơ ca dân gian, phong tục tập quán, tri thức dân gian trong canh tác sản xuất nông nghiệp của dân tộc Bố Y.
Bà Sửu cho biết, dân tộc Bố Y có loại hình hát dân ca như hát trong lao động sản xuất, hát dân ca giao duyên, hát trong đám cưới... Ngay từ nhỏ, bà đã được sống trong môi trường văn hóa truyền thống người Bố Y, bà đam mê những bài hát, câu hát của các bà, các cụ bởi vì nội dung từng câu hát, bài hát có ý nghĩa sâu sắc, giai điệu và lời hát chan chứa tình người, tình yêu quê hương đất nước.
Bà học hát dân ca từ bà Vàng Sú Chấn và bà Giàng Sào Hủa cùng sinh năm 1942 ở thôn Lao Hầu, xã Thanh Bình, huyện Mường Khương. Từ năm 1995, bà bắt đầu sưu tầm những bài hát dân ca, những điệu múa dân tộc của người Bố Y.
Cùng với việc sưu tầm, bà còn sáng tác các bài hát mới dựa trên giai điệu dân ca và sáng tác những điệu múa để đóng góp vào sự phong phú đa dạng của kho tàng văn hóa dân gian của dân tộc Bố Y. Trong quá trình vừa học hỏi, sưu tầm bà vừa truyền dạy cho con cháu và chị em phụ nữ trong cộng đồng dân tộc cùng biết, cùng tham gia thực hành ở địa phương.
Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu (thứ 6 từ phải sang) đang truyền dạy cho các học sinh. Ảnh: TQ
“Các thầy truyền dạy cho tôi từng bài hát, cách hát trong các hoàn cảnh khác nhau như hát trong đám cưới, hát trong ngày hội, hát giao duyên... thì phải hát những bài nào. Cụ thể hát trong đám cưới chủ yếu hát chúc cho gia đình, hát chúc cô dâu chú rể, hát đối đáp tình yêu... Tôi học thuộc lòng các bài hát đó, mỗi khi có dịp là tôi được bà con tin tưởng mời đến trình diễn”, bà Sửu chia sẻ.
Người dân ở xã Thanh Bình cho biết, trong các chương trình giao lưu văn hóa văn nghệ của thôn, bản, xã, bà Sửu đều tích cực tham gia. Là “hạt nhân” văn nghệ của bản và xã, nên trong các buổi giao lưu văn hóa, văn nghệ của huyện, của tỉnh bà Sửu thường được mời tham gia.
Ông Nguyễn Trí Thức, Trưởng phòng Văn hóa huyện Mường Khương cho biết, Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu là người rất tích cực tham gia các hoạt động văn hóa nói chung và sưu tầm, truyền dạy và sáng tác nhiều ca khúc ca ngợi đời sống, tình yêu lao động của dân tộc Bố Y nói riêng.
Hiện Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu đang nắm giữ trên 70 bài hát cụ thể như: hát núi, hát hoa, hát với cô tiên, hát mở con mương, hát cảm tạ trâu thần, hát giao duyên 12 tháng… Ngoài ra, bà còn sáng tác thêm một số bài mới gồm cả bài múa dân gian như: bài hát múa mừng Đảng, bài hát múa mừng ông Trăng (mặt trăng), bài hát múa đoàn kết dân tộc, bài hát múa trò chơi cờ, bài hát múa trò đan chân, bài hát trồng cây thuốc thơm, bài hát nhớ ơn Đảng và Bác Hồ…
“Bên cạnh việc nắm giữ các bài hát và điệu múa truyền thống, bà Sửu còn am hiểu tường tận các phong tục tập quán như: cưới xin, sinh đẻ, ma chay, làm nhà mới, lễ tết, hội, tín ngưỡng, chế biến món ăn, làm trang phục truyền thống, tri thức liên quan đến lao động sản xuất trong nông nghiệp như trồng ngô, lúa…”, ông Thức cho biết.
Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu (bìa trái) cùng các học sinh đi diễn. Ảnh: TQ
Cùng với việc lưu giữ, sáng tác những bài hát mới, Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu đã truyền dạy hát, múa, phong tục tập quán, phong tục văn hóa người Bố Y cho gần 50 học sinh trong vùng. Các học sinh này đã trở thành các hạt nhân văn hóa, văn nghệ trong các làng bản. Đáng chú ý một số học sinh được bà truyền dạy đã trở thành cán bộ của thôn, bản, xã.
Anh Lùng Tải Phà, sinh năm 1984 tại thôn Lao Hầu, xã Thanh Bình cho biết, anh là người may mắn khi được Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu truyền dạy cho các phong tục tập quán, phong tục văn hóa, các bài hát truyền thống của người Bố Y. Với những kiến thức được Nghệ nhân ưu tú Lò Lài Sửu truyền dạy em càng hiểu và yêu các phong tục tập quán, phong tục văn hóa của người Bố Y hơn. Hiện, anh Lùng Tải Phà đã trở thành cán bộ văn hóa xã Thanh Bình.
Theo ông Hà Văn Thắng, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, bà Lò Lài Sửu là Nghệ nhân ưu tú nữ duy nhất của tỉnh Lào Cai đến thời điểm này. Trong những năm qua, bà là một trong những cộng tác viên đắc lực cho Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh cũng như phòng văn hóa các huyện. Bà đã có công lớn trong việc phục dựng và bảo tồn lễ hội của người Bố Y như: “Tết mồng 8 tháng 4”, Lễ tạ ơn trâu của người Bố Y…
Với những đóng góp của mình, năm 2013, bà Lò Lài Sửu vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú”; năm 2013 được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tặng Bằng khen đã có thành tích đặc biệt xuất sắc trong phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”.
Năm 2006, được Ban Chấp hành Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam tặng danh hiệu Phụ nữ xuất sắc toàn quốc trong phong trào thi đua “Phụ nữ tích cực học tập, lao động sáng tạo xây dựng gia đình hạnh phúc” nhiệm kỳ 2002 - 2007; được UBND tỉnh Lào Cai, UBND huyện Mường Khương cùng nhiều tổ chức, đoàn thể nhiều lần tặng Bằng khen, kỷ niệm chương.
Trần Quý
