Từ 27 tháng Chạp, các gia đình đồng bào Sán Chỉ bắt đầu gói bánh chưng để chuẩn bị đón Tết. Ảnh: Trọng Tài

Người Tày với bánh chưng nhân cá

Quảng Ninh hiện có 21 dân tộc thiểu số, trong đó, chiếm đa số là dân tộc Tày, Dao, Sán Dìu, Sán Chỉ… phân bố chủ yếu ở các huyện miền Đông của tỉnh. Với hầu hết đồng bào các dân tộc, ngày Tết không chỉ là dấu mốc quan trọng giữa năm cũ và năm mới, mà còn là nơi chứa đựng những giá trị văn hóa đặc trưng...

Người Tày ở Quảng Ninh sống tập trung chủ yếu ở các xã thuộc huyện Bình Liêu và xã Phong Dụ của huyện Tiên Yên. Thông thường, người Tày chuẩn bị Tết từ ngày 10 tháng Chạp. Trước đây, người Tày gói bánh chưng rất to để cúng tổ tiên, bánh được gói bằng 12 ống gạo; ngày nay, bánh được gói nhỏ hơn, nhân bánh có 1 con cá suối, 1 quả trứng và 1 miếng thịt ba chỉ.

Ngày Tết, người Tày gói 2 loại bánh chưng khác nhau, gọi là bánh bố và bánh mẹ; bánh bố có hình tròn, bánh mẹ dài. Chiều 30 Tết, bánh được đưa vào bàn thờ tổ tiên, thờ 5 bánh hoặc 3 bánh tùy theo từng nhà.

Trong dịp Tết, người Tày không chỉ có bánh chưng mà còn có cả bánh coóc mò. Bánh được gói bằng lá chít, hình chóp nhọn như sừng bò... Bánh gói xong thường được buộc lại thành xâu rồi đem luộc. Khi bánh chín, các gia đình đem treo ở các cửa sổ và ngoài cổng để linh hồn những người lang thang có bánh ăn Tết. Sau Tết, bánh này được bóc ra cho trẻ con ăn, với quan niệm khi ăn lộc, những đứa trẻ sẽ có cuộc sống no ấm, khỏe mạnh.

Người Tày cúng tổ tiên vào mùng 1 Tết, ngoài bánh chưng bố, mẹ đặt trên bàn thờ, còn có xôi màu đỏ được nấu với nước quả rừng. Ngày mùng 1 Tết, các gia đình ăn một nửa số xôi đó và không ăn thịt vì kiêng sát sinh. Buổi sáng, chủ nhà sẽ dậy thật sớm cùng người nhà xuống suối lấy nước về rửa mặt, chân tay, vì đồng bào quan niệm, rửa nước suối sạch sẽ được một năm nhiều may mắn. Trong khi chờ chủ nhà lấy nước, con cháu đi cùng sẽ lấy dây buộc vào hòn đá cuội mang về nhà tung vào chuồng trâu, chuồng gà ngụ ý mong muốn một năm mới trâu bò, lợn gà sinh sôi đầy chuồng, đầy sân.

Cặp bánh chưng bố, mẹ của người Tày đón Tết. Ảnh: Xuân Hòa

Tết bắt đầu từ Nhà lớn của người Dao Thanh Phán

Người Dao (gồm Dao Thanh Phán và Dao Thanh Y) sống tập trung ở huyện Ba Chẽ là đông đúc hơn cả. Khác với Tết cổ truyền của người Kinh và nhiều dân tộc khác, với đồng bào dân tộc Dao Thanh Phán, Tết bắt đầu từ Nhà lớn của đại gia đình dòng họ để tưởng nhớ về tổ tiên, sau đó mới đến các gia đình nhỏ hơn.

Người Dao Thanh Phán quan niệm, chưa có Tết ở Nhà lớn xem như Tết không có ý nghĩa. Tùy vào điều kiện công việc mà mỗi họ thống nhất tổ chức đón Tết vào các ngày khác nhau nhưng thường bắt đầu từ ngày 20 đến 22 tháng Chạp, muộn nhất là ngày 25.

Lễ vật để đón Tết tại Nhà lớn cũng đơn giản, chỉ là cây nhà lá vườn; mỗi gia đình đóng góp một vài món, nhà góp gà, nhà góp gạo, góp thịt, góp rượu... Sau Tết ở Nhà lớn, các gia đình chọn một ngày đón Tết riêng dành cho gia đình mình.

Mâm cúng trong những ngày Tết của các gia đình khá đơn giản, chỉ là hoa quả, bánh chưng, thịt gà, thịt lợn... Vào thời khắc Giao thừa, mọi người trong gia đình kính cẩn đứng trước bàn thờ tổ tiên, chủ nhà sẽ thắp 3 nén nhang rồi xin phép hạ bát nước xuống đưa cho mỗi người uống một ngụm để lấy may mắn.

Người Dao Thanh Phán không kiêng kỵ, xem tuổi để xông nhà. Tết đến, mọi người rủ nhau đi chúc Tết các gia đình họ hàng, bạn bè, chúc nhau những điều tốt đẹp, chơi các trò chơi dân gian như kéo co, đẩy gậy, ném còn.

Trong 3 ngày Tết, mọi người đến các gia đình người thân, bạn bè chúc Tết. Từ ngày 3 đến 15 tháng Giêng, tuỳ theo sớm hay muộn mà các gia đình “hoá vàng” cúng tiễn các cụ.

Dập dìu điệu soóng cọ người Sán Chỉ 

Với người Sán Chỉ (sống tập trung nhiều nhất ở xã Đại Dực, huyện Tiên Yên), Tết Nguyên đán được coi trọng nhất trong năm. Từ 27 tháng Chạp, các gia đình đã bắt đầu lo gói bánh chưng để chuẩn bị Tết; bánh chưng tròn dài, nhân thịt và đỗ xanh có điểm thêm chút lá cơm lông để nhân bánh có màu đỏ hàm ý may mắn vào dịp Tết.

Chèo thuyền hát soóng cọ trên sông của người Sán Chỉ. Ảnh: CTV

Đến ngày 30 Tết, các gia đình lấy lá đa cắm vào bên cửa để lấy lộc đón năm mới, sau đó mới giết gà, giết lợn. Vào ngày này, bàn thờ tổ tiên được lau chùi sạch sẽ, dán giấy đỏ lên bàn thờ, cổng, cửa ra vào và các vật dụng trong nhà. Theo quan niệm của người Sán Chỉ, giấy đỏ biểu trưng cho niềm vui, sự tốt lành, sung túc, mùa màng bội thu; cùng với đó, còn mang ý nghĩa tâm linh là xua đuổi ma quỷ, thú dữ, sâu bọ.

Mùng 1 Tết, chủ nhà hỏi thầy mo hướng xuất hành đầu năm rồi chặt một cây tre cao khoảng 2m, để nguyên cả cành lá cắm vào hướng đó trước sân. Sáng mùng 1, người Sán Chỉ thường chọn nhờ người đàn ông đứng tuổi, hợp mệnh để xông nhà trước, rồi mọi người mới đến nhà nhau.

Các gia đình chọn ăn Tết mùng 1 bên nhà nội, mùng 2 nhà ngoại, mùng 3 làm lễ khai Xuân đốt cành tre, con cá được cắm từ mấy hôm trước và gõ kẻng, gõ trống để xua đuổi những điều không may, bệnh tật ra khỏi nhà.

Những ngày Tết, bà con dân bản thường tổ chức chơi kéo co, đẩy gậy, đánh quay, ném còn… Đặc biệt, người Sán Chỉ thích hát soóng cọ giao duyên vào những ngày Xuân. Các bản hát đối với nhau, hát nhóm nam nữ, nội dung của các bài hát để chúc Tết hoặc ngợi ca tình yêu đôi lứa, tình yêu thiên nhiên, quê hương đất nước, lao động…

Không khí đón Xuân đang tràn ngập khắp muôn nơi. Tết đến Xuân về, dù ở bất cứ vùng miền nào với những phong tục, tập quán khác nhau, nhưng tựu chung, Tết chính là nét đẹp cầu an và hướng thiện. Trên khắp các ngả đường, ngõ xóm và trong những nếp nhà của bà con đồng bào dân tộc thiểu số ở Quảng Ninh, đâu đâu cũng đầy ắp sắc Xuân, rộn ràng tiếng cười sum họp và những lời chúc mang theo ước vọng về một năm mới bình an, no ấm, đủ đầy...