(Thanh tra) - Theo thống kê của Bộ Tài nguyên và Môi trường, mỗi năm Việt Nam phát sinh khoảng 25,3 triệu tấn rác thải sinh hoạt, tương đương với gần 70 nghìn tấn mỗi ngày. Khối lượng rác khổng lồ này đang tạo ra áp lực và thách thức rất lớn đối với hạ tầng thu gom, phân loại và xử lý rác thải đô thị.
Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, có hiệu lực từ ngày 1/1/2025, đã quy định rõ tại Điều 75: “Tổ chức, hộ gia đình, cá nhân phát sinh chất thải rắn sinh hoạt có trách nhiệm phân loại rác tại nguồn”. Tuy nhiên, sau gần một năm luật có hiệu lực, việc phân loại rác tại nguồn vẫn chưa đạt hiệu quả như kỳ vọng, gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng và lãng phí nguồn lực kinh tế to lớn.
Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, nguyên nhân, trở ngại chính của việc phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn chưa đạt kỳ vọng là do hạ tầng kỹ thuật, thu gom phân loại, xử lý rác thải còn thiếu, yếu, chưa đồng bộ và thói quen của người dân còn chậm được thay đổi.
Thực trạng xử lý rác thải – lãng phí và ô nhiễm kép
Trong tổng số 25,3 triệu tấn rác sinh hoạt phát sinh hằng năm, 62,97% được xử lý bằng phương pháp chôn lấp, phần còn lại được đốt cháy. Cả hai phương pháp này đều gây ra những hệ lụy nghiêm trọng đối với môi trường và sức khỏe cộng đồng.
Chôn lấp rác thải tạo ra nước rỉ rác chứa kim loại nặng, hóa chất độc hại và vi sinh vật gây bệnh. Nếu bãi rác không có lớp chống thấm hoặc hệ thống thu gom, nước rỉ rác sẽ ngấm xuống đất, làm thoái hóa đất và ô nhiễm nguồn nước ngầm. Quá trình phân hủy rác hữu cơ sinh ra khí metan (CH₄) và carbon dioxide (CO₂) – hai loại khí nhà kính chính gây biến đổi khí hậu.
Phương pháp đốt rác nếu không kiểm soát khí thải có thể phát sinh các loại khí độc, bụi mịn PM2.5 gây ô nhiễm không khí, làm tăng nguy cơ ung thư và bệnh hô hấp. Tro xỉ sau đốt chiếm 15 - 20% khối lượng rác ban đầu, chứa kim loại nặng, nếu không xử lý đúng quy chuẩn sẽ trở thành nguồn ô nhiễm thứ cấp.
Trong cơ cấu rác thải sinh hoạt, rác hữu cơ chiếm 50 - 60%, có thể ủ thành phân hữu cơ phục vụ nông nghiệp. Các thành phần còn lại như nhựa, kim loại, thủy tinh, giấy là nguồn nguyên liệu đầu vào quý giá cho ngành tái chế. Nếu thực hiện tốt việc phân loại và tái chế rác, vừa có thể giảm chi phí chôn lấp, đốt rác, chi phí xử lý ô nhiễm môi trường, vừa có thể tạo ra những sản phẩm tái chế mang lại giá trị gia tăng mới.
Chế tài đã rõ – nhưng hiệu lực thực thi còn yếu
Luật Bảo vệ môi trường quy định các đô thị phải có thiết bị và địa điểm phân loại rác. Tuy nhiên, hiện nay nhiều khu chung cư vẫn chưa đáp ứng yêu cầu này và cũng chưa có giải pháp đồng bộ, cụ thể để giải quyết triệt để.
Chị Phương Hồng, ở xã An Khánh, Hà Nội, cho biết: “Tôi có được biết quy định về phân loại rác quá báo đài, nhưng tại tòa nhà tôi ở, chỉ có 1 đường ống gom rác duy nhất, nên nếu mình phân loại rồi đưa vào đó thì lại bị trộn lại với nhau ở dưới. Các cư dân khác lúc đầu cũng khá lo lắng, không biết làm thế nào, nhưng lâu dần không thấy ai nhắc nhở, xử phạt gì, nên cũng không để ý nữa”.
Theo Nghị định 45/2022/NĐ-CP, hộ gia đình không phân loại rác có thể bị phạt 500.000 – 1.000.000 đồng, chủ đầu tư không bố trí hệ thống phân loại có thể bị phạt đến 250 triệu đồng.
Luật cũng đã quy định rõ trách nhiệm quản lý, trách nhiệm thanh tra, kiểm tra, giám sát thuộc về các cấp chính quyền địa phương, nhưng kết quả thực thi vẫn còn hạn chế, những trường hợp nào đã bị xử lý và biện pháp khắc phục như thế nào thì chưa được công khai, truyền thông rộng rãi.
Tại Hà Nội, từ tháng 6/2024, đã thí điểm phân loại rác tại nguồn ở 23 phường thuộc 5 quận. Sau thời gian thí điểm, các bên sẽ tổng kết, rút kinh nghiệm, từ đó chuẩn bị các nguồn lực cần thiết tiến hành nhân rộng trên toàn thành phố.
Tuy nhiên, quan sát thực tế, hiện nay trên nhiều tuyến phố chính của Hà Nội, rác vẫn được người dân bỏ chung vào 1 túi rồi vứt bừa ra đường. Các công ty môi trường, thu gom rác thì nhặt vào xe đẩy rồi cũng tập kết ngay dưới lòng đường để chờ xe thu gom rác tới xử lý; hoặc có nơi còn đẩy đến tập trung chỗ vắng vẻ để đốt, chất đống ngày này qua ngày khác… gây mất mỹ quan, cản trở, ách tắc giao thông, ô nhiễm môi trường.
Khi rác thải được thu gom, phân loại và xử lý đúng quy định, các nguồn ô nhiễm đất, nước, không khí sẽ được kiểm soát hiệu quả, qua đó góp phần trực tiếp vào việc bảo vệ môi trường sống và nâng cao sức khỏe cộng đồng.
Việc giảm thiểu các sự cố, ô nhiễm môi trường không chỉ giúp hạn chế chi phí khắc phục hậu quả mà còn tạo điều kiện để Nhà nước tiết kiệm và tái phân bổ nguồn lực cho các lĩnh vực thiết yếu khác như phát triển cơ sở hạ tầng, giáo dục và y tế.
