(Thanh tra) - Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua tại Kỳ họp thứ 10 đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện khung pháp lý về thi hành án hình sự. Đặc biệt, các quy định mới về khiếu nại và giải quyết khiếu nại không chỉ củng cố quyền và lợi ích hợp pháp của người chấp hành án mà còn nâng cao trách nhiệm, tính minh bạch trong hoạt động của các cơ quan có thẩm quyền.
Xác định rõ quyền và thời hiệu khiếu nại
Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) gồm 15 chương, 172 điều, giữ nguyên phạm vi điều chỉnh so với Luật Thi hành án hình sự năm 2019 và được xây dựng trên cơ sở kế thừa, sửa đổi, bổ sung, bãi bỏ một số quy định của Luật Thi hành án hình sự năm 2019. Trong đó, có các điều luật cốt lõi quy định về khiếu nại và giải quyết khiếu nại, một nội dung chiếm trọn 14 Điều, từ Điều 156 đến Điều 169 trong Luật sửa đổi.
Theo đó, cơ chế khiếu nại được xây dựng trên nguyên tắc bảo vệ quyền lợi của các chủ thể bị tác động bởi quá trình thi hành án. Điều 156 về quyền khiếu nại trong thi hành án hình sự đã mở rộng và xác định rõ chủ thể được khiếu nại bao gồm người, pháp nhân thương mại chấp hành án hình sự và các cơ quan, tổ chức, cá nhân khác có liên quan.
Họ có quyền khiếu nại đối với quyết định, hành vi của cơ quan, người có thẩm quyền thi hành án hình sự nếu có căn cứ cho rằng quyết định, hành vi đó là trái pháp luật, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Đối với pháp nhân thương mại, Luật quy định rõ việc khiếu nại được thực hiện thông qua người đại diện theo pháp luật.
Về thời hiệu khiếu nại, Điều 156 Luật sửa đổi quy định: Thời hiệu khiếu nại lần đầu là 30 ngày kể từ ngày nhận hoặc biết được quyết định, hành vi thi hành án hình sự mà người khiếu nại cho rằng có vi phạm pháp luật. Thời hiệu khiếu nại lần hai là 15 ngày kể từ ngày nhận được quyết định giải quyết khiếu nại của người có thẩm quyền.
Đặc biệt, nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng, Luật cho phép thời gian xảy ra tình trạng khẩn cấp, bất khả kháng hoặc trở ngại khách quan không tính vào thời hiệu khiếu nại, đảm bảo rằng những rào cản khách quan không thể làm mất đi quyền khiếu nại của công dân.
Nguyên tắc không thụ lý và thẩm quyền giải quyết
Để quy trình giải quyết khiếu nại đạt hiệu quả, Điều 157 Luật Thi hành án hình sự ( sửa đổi) về các trường hợp khiếu nại về thi hành án hình sự không được thụ lý giải quyết đã liệt kê năm trường hợp cụ thể, giúp các cơ quan có thẩm quyền sàng lọc khiếu nại ngay từ đầu, tránh lãng phí nguồn lực vào các vụ việc không có cơ sở hoặc không đủ điều kiện pháp lý, điển hình là khi thời hiệu khiếu nại đã hết (Khoản 4) hoặc việc khiếu nại đã có quyết định giải quyết khiếu nại có hiệu lực thi hành (Khoản 5).
Về thẩm quyền giải quyết khiếu nại, Điều 158 và Điều 159 được xây dựng chi tiết theo nguyên tắc giải quyết khiếu nại theo cấp hành chính và chuyên ngành.
Đối với cấp cơ sở, Chủ tịch UBND cấp xã, Trưởng Công an cấp xã giải quyết khiếu nại đối với hành vi trong quản lý, giám sát người chấp hành án tại cộng đồng (Khoản 1, Điều 158).
Với cấp tỉnh thì Thủ trưởng cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp tỉnh giải quyết khiếu nại đối với cấp phó, sĩ quan, chiến sĩ dưới quyền; đồng thời giải quyết các quyết định, hành vi đối với pháp nhân thương mại (Điểm d, Khoản 2, Điều 158). Giám đốc Công an cấp tỉnh là cấp giải quyết tiếp theo.
Còn với cấp bộ thì Bộ trưởng Bộ Công an giải quyết khiếu nại đối với quyết định giải quyết khiếu nại của Giám đốc Công an cấp tỉnh và Thủ trưởng Cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Công an (Khoản 5, Điều 158).
Đặc biệt quan trọng là vai trò của Viện kiểm sát. Theo Khoản 6, Điều 158, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, cấp quân khu, cấp khu vực giải quyết khiếu nại đối với quyết định, hành vi trái pháp luật trong quản lý, giáo dục cải tạo phạm nhân. Quyết định giải quyết khiếu nại của Viện trưởng Viện kiểm sát cấp trên có hiệu lực thi hành, thể hiện sự can thiệp và giám sát tối cao của ngành Kiểm sát đối với công tác trại giam.
Ngoài ra, Điều 159 quy định thẩm quyền giải quyết khiếu nại đối với các quyết định, hành vi trái pháp luật trong thi hành án hình sự thuộc phạm vi quản lý của quân đội, trừ trường hợp thuộc thẩm quyền của Viện kiểm sát quy định tại Khoản 6 Điều 158.
Thủ trưởng cơ quan thi hành án hình sự cấp quân khu giải quyết khiếu nại đối với quyết định, hành vi trái pháp luật của sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, hạ sĩ quan, chiến sĩ thuộc quyền (Khoản 1, Điều 159).
Tư lệnh quân khu và tương đương giải quyết khiếu nại đối với quyết định, hành vi trái pháp luật của Thủ trưởng cơ quan thi hành án hình sự cấp quân khu và quyết định giải quyết khiếu nại của Thủ trưởng cơ quan này (Khoản 2, Điều 159).
Thủ trưởng Cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Quốc phòng giải quyết khiếu nại đối với các cán bộ dưới quyền (Khoản 3, Điều 159).
Bộ trưởng Bộ Quốc phòng là cấp giải quyết khiếu nại cao nhất trong Quân đội nhân dân, giải quyết đối với quyết định, hành vi trái pháp luật của Thủ trưởng Cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Quốc phòng, Tư lệnh quân khu và tương đương, cùng với các quyết định giải quyết khiếu nại của các cấp này (Khoản 4, Điều 159).
Trình tự và thời hạn giải quyết nghiêm ngặt
Luật sửa đổi quy định quy trình giải quyết khiếu nại chặt chẽ, nhằm đảm bảo sự nhanh chóng, công khai và minh bạch.
Tại Điều 164 quy định về tiếp nhận, thụ lý khiếu nại. Trong thời hạn 3 ngày làm việc kể từ ngày nhận được khiếu nại, cơ quan, người có thẩm quyền phải thụ lý để giải quyết và thông báo bằng văn bản cho người khiếu nại biết. Trường hợp không thụ lý, phải thông báo rõ lý do bằng văn bản.
Đối với khiếu nại của phạm nhân (thuộc thẩm quyền Viện kiểm sát), Giám thị trại giam, trại tạm giam phải chuyển ngay khiếu nại cho Viện kiểm sát có thẩm quyền trong thời hạn 24 giờ kể từ khi tiếp nhận (Khoản 1).
Về thời hạn giải quyết khiếu nại được quy định tại Điều 163. Thời hạn giải quyết khiếu nại lần đầu là 15 ngày kể từ ngày thụ lý khiếu nại. Thời hạn giải quyết khiếu nại lần hai là 30 ngày kể từ ngày thụ lý khiếu nại. Trường hợp cần thiết, đối với những vụ việc phức tạp thì thời hạn giải quyết khiếu nại quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều này có thể kéo dài thêm nhưng không quá 30 ngày.
Điều 166 quy định về trình tự, thủ tục giải quyết khiếu nại lần đầu, bao gồm việc xác minh, yêu cầu giải trình từ người khiếu nại, người bị khiếu nại, và ra quyết định.
Bên cạnh đó, Điều 167 về nội dung quyết định giải quyết khiếu nại lần đầu yêu cầu phải có các mục rõ ràng, đặc biệt là:
Kết luận về nội dung khiếu nại là đúng, đúng một phần hoặc sai toàn bộ (Khoản 6).
Quyết định về việc Giữ nguyên, sửa đổi, hủy bỏ hoặc yêu cầu sửa đổi, hủy bỏ quyết định bị khiếu nại hoặc buộc chấm dứt hành vi bị khiếu nại (Khoản 7).
Đề cập đến việc bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả (nếu có) (Khoản 8).
Hướng dẫn quyền khiếu nại tiếp theo của đương sự (Khoản 9).
Quyết định giải quyết khiếu nại lần hai (Điều 168, 169) có hiệu lực thi hành và là kết thúc của quy trình giải quyết khiếu nại hành chính, đảm bảo tính dứt điểm của vụ việc.
Trách nhiệm và bồi hoàn của các bên
Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) không chỉ cấp quyền mà còn đặt ra nghĩa vụ và trách nhiệm cụ thể cho cả hai bên. Cụ thể:
Người khiếu nại (Điều 160), bên cạnh quyền được khôi phục quyền, lợi ích hợp pháp và bồi thường thiệt hại, họ phải có nghĩa vụ trình bày trung thực sự việc, cung cấp tài liệu và chấp hành quyết định giải quyết khiếu nại có hiệu lực thi hành.
Người bị khiếu nại (Điều 161), phải giải trình về quyết định, hành vi bị khiếu nại, cung cấp thông tin, tài liệu khi được yêu cầu. Quan trọng nhất, họ có nghĩa vụ bồi hoàn, khắc phục hậu quả do quyết định, hành vi trái pháp luật của mình gây ra theo quy định của pháp luật (Khoản 2).
Các quy định chuyên sâu và chặt chẽ về khiếu nại và giải quyết khiếu nại trong Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) cho thấy sự quyết tâm của Nhà nước trong việc xây dựng một nền tư pháp hình sự nhân văn, đề cao pháp quyền, đảm bảo rằng mọi quyết định, hành vi trong quá trình thi hành án đều được kiểm soát, giám sát và có cơ chế giải quyết khiếu nại hiệu quả. Đây là nền tảng vững chắc để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người chấp hành án, đồng thời nâng cao kỷ cương, kỷ luật của các cơ quan thi hành án.
