(Thanh tra) - Dự thảo Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi) đang tạo ra một bước ngoặt trong tư duy lập pháp. Vượt lên trên mục tiêu trừng phạt và giáo dục, dự thảo bổ sung những quy định mang tính đột phá, công nhận các quyền cơ bản của phạm nhân như quyền hiến mô, tạng và quyền lưu trữ tế bào gốc, khẳng định mạnh mẽ giá trị con người ngay cả trong môi trường trại giam.
Dự thảo luật trả lại giá trị cống hiến cho phạm nhân
Trong nhiều thập kỷ, quan điểm chủ đạo về thi hành án hình sự (THAHS) thường tập trung vào hai yếu tố: Sự trừng phạt tương xứng với tội lỗi và sự giáo dục, cải tạo để "sửa chữa" người phạm tội. Luật THAHS năm 2019 đã là một bước tiến trong việc cụ thể hóa các quy định, nhưng thực tiễn thi hành đã đặt ra yêu cầu "hết sức cấp thiết" phải tiếp tục sửa đổi, hoàn thiện.
Tuy nhiên, dự thảo Luật THAHS (sửa đổi) đang được đưa ra Quốc hội thảo luận lấy ý kiến lần này không chỉ đơn thuần là "sửa lỗi" kỹ thuật hay giải quyết các vướng mắc về thủ tục. Nó đang cho thấy một sự chuyển dịch căn bản trong triết lý xây dựng pháp luật: Coi phạm nhân không chỉ là đối tượng của sự trừng phạt, mà trước hết, là một con người.
Một con người, dù bị tước quyền tự do do hành vi vi phạm pháp luật, vẫn không bị tước bỏ mọi quyền con người cơ bản khác. Họ vẫn có nhân phẩm, có các quyền về thân thể, và quan trọng nhất, có quyền hy vọng vào một tương lai. Chính trên nền tảng tư duy nhân văn này, hai trong số những điểm mới được đề cập trong dự thảo đã gây chú ý đặc biệt, đó là quyền được hiến mô, tạng và quyền được lưu trữ tinh trùng, trứng.
Việc dự thảo bổ sung quy định "phạm nhân có quyền được hiến mô, một phần bộ phận cơ thể" là một quy định mang tính nhân văn sâu sắc.
Thứ nhất, nó khẳng định quyền tự quyết về thân thể. Pháp luật tước đi quyền tự do đi lại, nhưng không tước đoạt quyền sở hữu và định đoạt đối với chính cơ thể họ. Việc cho phép họ hiến tạng (dĩ nhiên, trên nguyên tắc hoàn toàn tự nguyện, tuân thủ chặt chẽ quy định của Luật Hiến, lấy, ghép mô, bộ phận cơ thể người) là sự tôn trọng tối cao đối với quyền con người này.
Thứ hai, nó mở ra một con đường để "chuộc lỗi" một cách ý nghĩa. Đối với nhiều phạm nhân, sự dằn vặt về tội lỗi đã gây ra là một gánh nặng tâm lý còn lớn hơn cả bản án. Việc họ được phép thực hiện một nghĩa cử cao đẹp, cứu sống người khác bằng chính một phần thân thể của mình, là một cơ hội để họ tìm lại giá trị của bản thân. Nó biến họ từ một người "lấy đi" của xã hội (gây ra tội ác) thành một người "cống hiến" cho xã hội (cứu người). Giá trị tinh thần và động lực cải tạo từ hành động này là vô cùng to lớn.
Thứ ba, ở góc độ xã hội, trong bối cảnh Việt Nam đang vô cùng thiếu hụt nguồn mô, tạng để cấy ghép, việc mở ra một kênh tiếp nhận tiềm năng (với sự tự nguyện tuyệt đối) từ các phạm nhân cũng mang ý nghĩa thực tiễn lớn. Nó cho thấy pháp luật không bỏ quên bất kỳ nguồn lực nào, và quan trọng hơn, không định kiến với sự đóng góp của bất kỳ ai, bất kể quá khứ của họ.
Nói về vấn đề này, đại biểu Quốc hội Trần Hoàng Ngân (TP Hồ Chí Minh) bày tỏ: "Khi họ đứng trước cái chết, nghĩ đến người thân, người đang cần mô, tạng của mình hiến tạng thì quá tuyệt vời. Có thể họ sai lầm nhưng qua quá trình giáo dục cải tạo đã ý thức được điều đó”.
Tất nhiên, thách thức lớn nhất khi triển khai quy định này là đảm bảo tính tự nguyện, tránh mọi hình thức ép buộc, hay lợi dụng "hiến tạng" để đổi lấy sự khoan hồng một cách không chính đáng. Các quy trình y tế, pháp lý đi kèm phải vô cùng chặt chẽ, minh bạch, đảm bảo việc hiến tặng diễn ra đúng với bản chất nhân đạo của nó.
Gieo mầm hy vọng cho tương lai
Nếu quyền hiến tạng khẳng định giá trị của phạm nhân ở hiện tại, thì quyền được lưu trữ trứng, tinh trùng lại là một sự bảo đảm cho tương lai của họ. Đây có lẽ là điểm sửa đổi mang tính nhân văn và cấp tiến nhất.
Pháp luật hình sự không nhằm mục đích "triệt tiêu" tương lai của một con người (trừ án tử hình). Mục đích cuối cùng của mọi bản án có thời hạn là trả về cho xã hội một công dân đã được cải tạo. Nhưng sự cải tạo đó sẽ vô nghĩa nếu khi họ bước ra khỏi cổng trại giam, mọi cánh cửa tương lai đều đã đóng sập.
Quyền làm cha, làm mẹ, quyền có một gia đình, là một trong những quyền cơ bản và là khao khát chính đáng nhất của con người. Việc chấp hành án (đặc biệt là các án tù dài hạn) có thể lấy đi "thời điểm vàng" về sinh lý để thực hiện quyền này. Một nữ phạm nhân vào tù ở tuổi 25, ra tù ở tuổi 40, cơ hội làm mẹ gần như không còn. Một nam phạm nhân, dù lớn tuổi vẫn có thể có con, nhưng chất lượng tinh trùng cũng suy giảm.
Việc cho phép phạm nhân lưu trữ tinh trùng, trứng (theo quy định pháp luật) là một hành động "bảo lưu tương lai". Nhà nước, thông qua pháp luật, nói với họ rằng: "Pháp luật trừng phạt hành vi sai trái của họ, nhưng pháp luật không tước đi quyền mưu cầu hạnh phúc gia đình của họ trong tương lai".
Đây chính là động lực cải tạo mạnh mẽ nhất. Khi một phạm nhân biết rằng, sau khi trả giá cho lỗi lầm, họ vẫn còn một mầm sống đang chờ đợi mình, một gia đình để vun đắp, họ sẽ có lý do để cải tạo tốt hơn. Họ sẽ ý thức giữ gìn sức khỏe, học tập, lao động để chuẩn bị cho ngày trở về. Nó giúp duy trì sợi dây kết nối giữa phạm nhân với cuộc sống bình thường, ngăn họ trượt dài trong tuyệt vọng và tư tưởng "không còn gì để mất".
Quy định này cũng đặt ra nhiều vấn đề cần làm rõ về mặt kỹ thuật và chi phí: Ai sẽ chi trả chi phí lưu trữ? Thủ tục pháp lý cho việc sử dụng các tế bào này sau khi ra tù sẽ như thế nào? Áp dụng cho những loại tội phạm nào, thời hạn án bao lâu? Nhưng việc đưa nó vào dự thảo luật đã là một tín hiệu đáng mừng, cho thấy luật pháp đã nhìn thấy và đồng cảm với cả những khát vọng sâu thẳm nhất của người phạm tội.
Dự thảo Luật THAHS (sửa đổi) với những điểm mới về quyền hiến tạng và lưu trữ tế bào gốc, đang thể hiện rõ nét sự chuyển dịch trong tư duy lập pháp. Đó là tư duy lấy con người làm trung tâm, cân bằng giữa sự nghiêm minh của pháp luật và tính nhân đạo xã hội chủ nghĩa.
Như đại biểu Quốc hội Tô Văn Tám (Quảng Ngãi) đánh giá, việc bổ sung quyền được hiến mô, bộ phận cơ thể, lưu giữ trứng, tinh trùng thể hiện sự tiến bộ, nhân văn trong việc phản ánh sự tôn trọng các quyền cơ bản của con người, ngay cả khi họ đang chấp hành án phạt tù; thể hiện giá trị nhân phẩm của họ vẫn được bảo vệ, thể hiện sự nhân đạo, nhân văn trong tư duy quản lý hình sự của nước ta, không chỉ là trừng phạt, mà cao hơn là giáo dục và cải tạo, tôn trọng nhân phẩm con người.
Những sửa đổi này, nếu được thông qua và triển khai hiệu quả, sẽ không chỉ giúp giải quyết các vướng mắc thực tiễn, mà còn gửi đi một thông điệp mạnh mẽ rằng, ngay cả sau song sắt, giá trị và nhân phẩm con người vẫn được tôn trọng. Pháp luật không chỉ để trừng phạt, mà còn để nâng đỡ, cứu rỗi và gieo mầm hy vọng, bởi mục tiêu cuối cùng của thi hành án là trả về cho xã hội những con người chứ không phải những "phế nhân" đã bị dập tắt mọi hy vọng. Đó chính là đỉnh cao của tính nhân văn trong một hệ thống pháp luật tiến bộ được hội tụ trong dự thảo Luật THAHS lần này.
