(Thanh tra) - Việc thực hiện nghĩa vụ quân sự là quyền và nghĩa vụ thiêng liêng của công dân. Pháp luật đã có quy định chặt chẽ và đầy đủ, nhằm bảo đảm tuyển quân minh bạch, tránh bị lợi dụng, trốn tránh hoặc phát sinh tiêu cực.
Hiện nay, việc giảng dạy môn Giáo dục quốc phòng và an ninh là bắt buộc trong chương trình đào tạo đại học, cao đẳng, được quy định tại Luật Giáo dục quốc phòng và an ninh năm 2013. Tuy nhiên, thực tiễn triển khai tại nhiều cơ sở giáo dục còn bộc lộ những hạn chế đáng kể. Một số trường đại học còn thiếu cơ sở vật chất, thao trường, bãi tập; đội ngũ giảng viên chưa đồng đều về chất lượng; nội dung chương trình chậm cập nhật thực tiễn tình hình quốc phòng hiện nay, đặc biệt trong bối cảnh chiến tranh công nghệ cao, tác chiến phi truyền thống đang gia tăng.
Theo ThS. Lê Văn Quý, Trường Đại học Mở TP Hồ Chí Minh, mặc dù trường đã chú trọng phát triển, nhưng chất lượng đội ngũ chưa đồng đều. Trong tổng số 15 giảng viên, chỉ có 4 thạc sĩ (chiếm 26,7%), còn lại 11 giảng viên mới chỉ tốt nghiệp cử nhân (73,3%); ngoài ra, cơ sở vật chất và thiết bị phục vụ giảng dạy thực hành còn chưa đầy đủ và chưa hoàn thiện.
Về nhận thức của sinh viên và phụ huynh, ông Quý khẳng định đây là một hạn chế lớn khi một bộ phận cán bộ, giảng viên và sinh viên chưa nhận thức đầy đủ về ý nghĩa, tầm quan trọng của môn học này. Nhiều người vẫn xem đây là môn học mang tính hình thức, chưa thấy vai trò thiết yếu của nó trong việc rèn luyện kỹ năng quân sự và ý thức bảo vệ Tổ quốc. Hậu quả là nhiều sinh viên xem nhẹ môn học, thiếu sự nghiêm túc trong thực hành, dẫn đến hiệu quả đào tạo chưa cao.
Mới đây, tại Công văn số 602/UBDNGS15 của Ủy ban Dân nguyện và Giám sát của Quốc hội khóa 15, cử tri tỉnh Quảng Bình (nay là Quảng Trị) đã kiến nghị Bộ Quốc phòng xem xét việc chuyển đổi hình thức học môn Giáo dục quốc phòng và an ninh của sinh viên cao đẳng, đại học thành khóa huấn luyện quốc phòng, an ninh kéo dài 9 tháng đến 1 năm. Mục đích của kiến nghị này là để sinh viên sau khi tốt nghiệp không phải tham gia nghĩa vụ quân sự, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tìm kiếm và ổn định công việc, tránh bị gián đoạn.
Cử tri cũng đề xuất nghiên cứu quy định cho phép tạm hoãn nghĩa vụ quân sự đối với học sinh tốt nghiệp THPT có nguyện vọng lao động ở nước ngoài hoặc tham gia sản xuất, kinh doanh trong nước, kèm theo cam kết tham gia nghĩa vụ trước 25 tuổi và chế tài xử phạt nghiêm khắc nếu vi phạm.
Về vấn đề này, Bộ Quốc phòng đã làm rõ mục tiêu của Giáo dục quốc phòng và an ninh theo quy định của pháp luật. Cụ thể, theo khoản 2 Điều 12 của Luật Giáo dục quốc phòng và an ninh năm 2013, mục tiêu của môn học là: “Bảo đảm cho người học có kiến thức cơ bản về quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về quốc phòng và an ninh... bổ sung kiến thức về phòng thủ dân sự và kỹ năng quân sự, sẵn sàng thực hiện nghĩa vụ quân sự bảo vệ Tổ quốc”.
Như vậy, giáo dục quốc phòng và an ninh không chỉ đơn thuần là rèn luyện kỹ năng quân sự, mà là quá trình giáo dục nhận thức, bồi dưỡng chính trị tư tưởng, nâng cao hiểu biết pháp luật quốc phòng – an ninh. Nếu chuyển toàn bộ sang mô hình huấn luyện quân sự rút gọn, nội dung giáo dục sẽ bị thu hẹp, mục tiêu giáo dục toàn diện cho sinh viên sẽ không đạt được.
Ngoài ra, tổ chức một khóa huấn luyện quân sự quy mô lớn như kiến nghị sẽ đòi hỏi ngân sách khổng lồ, làm gián đoạn chương trình đào tạo chuyên môn và ảnh hưởng đến tiến độ ra trường, tìm việc của sinh viên – điều mà chính cử tri đang muốn khắc phục.
Bên cạnh đó, Hiến pháp năm 2013 (Điều 45) xác định rõ: “Bảo vệ Tổ quốc là nghĩa vụ thiêng liêng và quyền cao quý của công dân”. Luật Nghĩa vụ quân sự năm 2015 (Điều 4) tiếp tục khẳng định: Nghĩa vụ quân sự là nghĩa vụ vẻ vang của công dân; việc thực hiện nghĩa vụ là bắt buộc, không phân biệt dân tộc, trình độ học vấn, nghề nghiệp hay nơi cư trú.
Điều 41 của Luật Nghĩa vụ quân sự năm 2015 quy định rõ các trường hợp được tạm hoãn hoặc miễn thực hiện nghĩa vụ quân sự. Theo đó, người học đại học, cao đẳng hệ chính quy là một trong các nhóm được tạm hoãn. Tuy nhiên, trong danh mục không có quy định nào cho phép tạm hoãn với người tốt nghiệp THPT có nguyện vọng đi lao động ở nước ngoài hoặc tham gia hoạt động sản xuất kinh doanh trong nước – như nội dung cử tri đề xuất.
Việc kiến nghị mở rộng thêm các trường hợp tạm hoãn – cho dù có sự cam kết thực hiện nghĩa vụ trước tuổi 25 – trên thực tế sẽ làm phát sinh thủ tục hành chính, tạo ra “độ trễ” trong quản lý quân nhân dự bị, dễ phát sinh tiêu cực và phá vỡ nguyên tắc công bằng.
Bộ Quốc phòng đã chỉ ra thực trạng hiện nay, trên phạm vi cả nước, công dân thuộc diện tạm hoãn gọi nhập ngũ bình quân hơn 55%, riêng tỉnh Quảng Bình (cũ) là 64% so với tổng số thanh niên trong độ tuổi sẵn sàng nhập ngũ. Điều này cho thấy, Luật Nghĩa vụ quân sự hiện hành đã có những quy định linh hoạt để xem xét các trường hợp cụ thể và tỷ lệ tạm hoãn đã khá cao.
Nếu mở rộng thêm đối tượng tạm hoãn như kiến nghị, chắc chắn nguồn tuyển sẽ sụt giảm, ảnh hưởng đến chất lượng và tiến độ gọi công dân nhập ngũ. Trong khi đó, chỉ tiêu giao quân vẫn giữ nguyên, áp lực sẽ dồn về nhóm lao động phổ thông, gây mất cân bằng trong nghĩa vụ công dân.
Việc mở rộng đối tượng tạm hoãn nhập ngũ mà thiếu cơ chế kiểm soát minh bạch có thể dẫn đến lợi dụng, gian lận, chạy chọt, tạo nên kẽ hở về kỷ cương pháp luật. Đó là nguy cơ hiện hữu, cần cảnh báo kịp thời.
Luật Nghĩa vụ quân sự năm 2015 (Điều 59) quy định: “Tổ chức, cá nhân có hành vi trốn tránh, chống đối, cản trở việc thực hiện nghĩa vụ quân sự thì tùy theo tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử lý kỷ luật, xử phạt hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự”.
Bộ luật Hình sự năm 2015 từ Điều 332 đến Điều 335 quy định mức phạt tù từ 6 tháng đến 5 năm tùy hành vi. Nghị định 120/2013/NĐ-CP (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 37/2022/NĐ-CP) quy định mức xử phạt hành chính đến 50 triệu đồng.
Đây là hệ thống chế tài tương đối đầy đủ và nghiêm khắc, đảm bảo nguyên tắc răn đe – giáo dục – phòng ngừa. Thực tế cho thấy, nhờ thực thi nghiêm, số vụ vi phạm nghĩa vụ quân sự đã giảm dần qua từng năm.
Trong Văn bản số 602 trả lời cử tri ngày 14/7/2025, Bộ Quốc phòng đã viện dẫn đầy đủ cơ sở pháp lý: Hiến pháp 2013, Luật Giáo dục quốc phòng và an ninh 2013, Luật Nghĩa vụ quân sự 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Câu trả lời thể hiện rõ quan điểm: Kiến nghị của cử tri là không phù hợp với quy định pháp luật hiện hành và tình hình thực tiễn công tác quốc phòng. Bộ Quốc phòng cũng nhấn mạnh nguy cơ tạo kẽ hở để nhiều đối tượng lợi dụng trốn tránh, phát sinh tiêu cực trong triển khai thực hiện và gây mất công bằng xã hội.
