(Thanh tra) - Trong bối cảnh các động lực tăng trưởng truyền thống dựa vào tài nguyên, lao động giá rẻ đang dần thu hẹp, PGS.TS Ngô Trí Long, chuyên gia kinh tế, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu thị trường giá cả (Bộ Tài chính), cho rằng kinh tế Việt Nam đứng trước yêu cầu cấp thiết phải tái thiết động lực tăng trưởng.
Theo ông Long, kinh tế số, kinh tế xanh và công nghiệp bán dẫn không chỉ là những lĩnh vực ưu tiên ngắn hạn, mà cần được xác lập như một cấu trúc tăng trưởng mới, đủ sức dẫn dắt nền kinh tế bứt tốc và vượt qua bẫy thu nhập trung bình trong giai đoạn phát triển tiếp theo.
Chia sẻ với Báo Thanh tra ngày 17/12, PGS.TS Ngô Trí Long, chuyên gia kinh tế, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu thị trường giá cả (Bộ Tài chính), cho rằng kinh tế Việt Nam đang đứng trước một ngưỡng chuyển quan trọng các động lực tăng trưởng truyền thống dần bộc lộ giới hạn, trong khi dư địa từ đầu tư công, xuất khẩu gia công hay khai thác tài nguyên không còn đủ sức tạo bứt phá dài hạn.
Trong bối cảnh đó, kinh tế số, kinh tế xanh và công nghiệp bán dẫn không nên được nhìn như những lĩnh vực ưu tiên mang tính thời điểm, mà phải được coi là cấu trúc tăng trưởng mới, quyết định khả năng Việt Nam vượt bẫy thu nhập trung bình trong 10 - 20 năm tới.
Theo ông Long, kinh tế số hiện là động lực tăng trưởng nhanh nhất của nền kinh tế. Ước tính nửa đầu năm 2024, kinh tế số chiếm khoảng 18,5% GDP, tăng khoảng 2 điểm phần trăm so với năm 2023, với tốc độ tăng trưởng trên 20% mỗi năm, cao gấp khoảng ba lần tốc độ tăng GDP chung và thuộc nhóm nhanh nhất ASEAN.
Một số báo cáo quốc tế cho thấy quy mô kinh tế số Việt Nam năm 2024 đạt khoảng 36 - 45 tỷ đô la Mỹ và có thể chạm mốc 20% GDP vào năm 2025, tiến tới khoảng 30% GDP vào năm 2030 nếu duy trì được đà hiện nay. Điều đáng chú ý là nếu phần kinh tế số mở rộng như thương mại điện tử, fintech, logistics số hay các nền tảng dịch vụ tiếp tục tăng trưởng 20 - 25% mỗi năm, ngay cả khi khu vực truyền thống chỉ tăng 6 - 7%, mục tiêu tăng trưởng chung hai con số vẫn khả thi. Vấn đề cốt lõi, theo ông Long, không còn là có coi kinh tế số là động lực hay không, mà là năng lực hấp thụ và lan tỏa số hóa vào sản xuất, nông nghiệp và khu vực dịch vụ công.
Cùng với kinh tế số, kinh tế xanh, đặc biệt là năng lượng tái tạo và chuyển dịch carbon thấp, được xem là điều kiện tiên quyết để tăng trưởng bền vững và giữ ổn định vĩ mô trong dài hạn. Năm 2023, Việt Nam đã đạt khoảng 46.000 MW công suất điện tái tạo, trong đó điện mặt trời khoảng 18,6 GW, chiếm khoảng 9,2% tổng sản lượng điện và nhập khẩu, đưa Việt Nam vào nhóm dẫn đầu khu vực về tốc độ phát triển năng lượng sạch.
Năm 2024, tỷ trọng năng lượng tái tạo ước chiếm khoảng 13 - 14% sản lượng điện, với sản lượng điện mặt trời và điện gió vượt 20 tỷ kWh. Song song với đó, Việt Nam đã cam kết mục tiêu phát thải ròng bằng "0" vào năm 2050, ban hành Chiến lược tăng trưởng xanh giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn 2050 và đang triển khai thị trường carbon, dự kiến thí điểm từ năm 2025 đến trước 2030.
Quy hoạch điện mới đặt mục tiêu đến năm 2030 nâng tổng công suất nguồn điện lên khoảng 183 - 236 GW, trong đó tỷ trọng năng lượng tái tạo, bao gồm điện gió ngoài khơi, điện mặt trời và điện khí LNG, tăng mạnh, đồng thời từng bước giảm phụ thuộc vào than. Nếu được triển khai hiệu quả, kinh tế xanh không chỉ giúp Việt Nam thực hiện các cam kết quốc tế mà còn trở thành "tấm vé vào cửa" của chuỗi cung ứng toàn cầu mới, khi ngày càng nhiều tập đoàn FDI gắn quyết định đầu tư với cường độ carbon của hệ thống điện và khả năng mua điện tái tạo trực tiếp. Nhà máy LEGO trị giá 1 tỷ đô la Mỹ tại Bình Dương, sử dụng hoàn toàn năng lượng sạch, là một minh chứng rõ nét cho xu hướng "FDI xanh".
Động lực thứ ba mang tính chiến lược dài hạn là công nghiệp bán dẫn. Theo ông Long, đây là cơ hội hiếm có để Việt Nam từng bước nhảy vọt trong chuỗi giá trị toàn cầu. Chiến lược phát triển ngành bán dẫn đến năm 2030, tầm nhìn 2050 đặt mục tiêu đưa Việt Nam trở thành một mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu vào khoảng năm 2045, trước mắt tập trung làm chủ các khâu đóng gói, thử nghiệm và từng bước tham gia thiết kế.
Đến năm 2030, Việt Nam đặt mục tiêu đào tạo khoảng 50.000 kỹ sư bán dẫn có khả năng tham gia đầy đủ các công đoạn của chuỗi giá trị. Thị trường bán dẫn trong nước được dự báo đạt doanh thu hơn 18 tỷ đô la Mỹ trong năm 2024 và tăng trưởng bình quân 11 - 12% mỗi năm giai đoạn đến 2029, có thể vượt mốc 30 tỷ đô la Mỹ.
"Trong bối cảnh các tập đoàn lớn đang đa dạng hóa ra khỏi một số trung tâm truyền thống, đây là “cơ hội thế kỷ” để Việt Nam gắn với những tuyến giá trị có hàm lượng công nghệ và tri thức rất cao, tạo nền tảng cho tăng trưởng dài hạn và nâng tầm vị thế của nền kinh tế", ông Long nhấn mạnh.
Để kinh tế số, kinh tế xanh và công nghiệp bán dẫn thực sự trở thành ba động lực tăng trưởng mới, Việt Nam không thể chỉ dừng ở việc xác định đúng hướng đi, mà quan trọng hơn là phải tháo gỡ được những rào cản đang kìm hãm khả năng bứt phá của các lĩnh vực này. Thực tiễn cho thấy, các điểm nghẽn lớn hiện nay tập trung ở ba nhóm vấn đề cốt lõi: thể chế chính sách, hạ tầng và nguồn lực phát triển.
Trước hết là rào cản về thể chế và chính sách. Khung pháp lý cho dữ liệu, kinh tế nền tảng, trí tuệ nhân tạo, tài sản số, tín dụng xanh hay thị trường carbon vẫn còn phân tán, thiếu tính đồng bộ và đặc biệt là chưa tạo được độ dự báo dài hạn cho nhà đầu tư. Cơ chế sandbox tuy đã được đề cập và triển khai ở một số lĩnh vực, nhưng phạm vi còn hẹp, mức độ "mở" chưa đủ lớn để các mô hình kinh doanh mới có thể mở rộng quy mô. Trong khi đó, quy trình quy hoạch và cấp phép các dự án năng lượng tái tạo, hạ tầng số hay bán dẫn vẫn kéo dài, chi phí tuân thủ cao, chưa hình thành được cơ chế "một cửa, một chuẩn" cho các dự án chiến lược. Chính sách ưu đãi về thuế, đất đai, hạ tầng cho khu công nghệ cao, khu bán dẫn hay trung tâm dữ liệu cũng chưa đủ khác biệt để cạnh tranh với các trung tâm trong khu vực.
Bên cạnh đó là rào cản về hạ tầng số, hạ tầng năng lượng và không gian phát triển. Năng lực truyền tải và phân phối điện hiện chưa theo kịp tốc độ bùng nổ của năng lượng tái tạo, dẫn tới nghịch lý "tắc lưới, thừa công suất nhưng thiếu điện thực", khiến kinh tế xanh khó trở thành nền tảng bền vững nếu không được giải quyết căn cơ. Hạ tầng số cốt lõi như trung tâm dữ liệu, điện toán đám mây, mạng 5G và an ninh mạng vẫn thiếu các chuẩn quốc tế để thu hút những nền tảng số và dịch vụ AI quy mô lớn; chi phí kết nối và lưu trữ dữ liệu còn là gánh nặng đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa. Trong khi đó, quỹ đất sạch và các khu công nghiệp, khu công nghệ cao chuyên biệt cho bán dẫn và năng lượng sạch còn hạn chế; thủ tục giải phóng mặt bằng cũng như mô hình PPP cho hạ tầng chiến lược triển khai chậm, làm lỡ nhịp thu hút đầu tư.
Rào cản thứ ba nằm ở nguồn nhân lực, liên kết giữa khu vực FDI với doanh nghiệp trong nước và dòng vốn cho đổi mới sáng tạo. Khoảng cách cung cầu về nhân lực chất lượng cao đang ngày càng lớn khi nhu cầu kỹ sư số, kỹ sư năng lượng, kỹ sư bán dẫn tăng nhanh, trong khi hệ thống đào tạo chưa kịp thích ứng. Mối liên kết giữa nhà trường, viện nghiên cứu và doanh nghiệp còn lỏng lẻo, chưa tạo được chu trình khép kín từ đào tạo đến sử dụng. Trong chuỗi giá trị xanh, số, bán dẫn, sự kết nối giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp Việt Nam còn mỏng, tỷ lệ nội địa hóa thấp, doanh nghiệp trong nước chủ yếu tham gia ở các khâu gia công đơn giản, giá trị gia tăng hạn chế. Thị trường vốn cho đổi mới sáng tạo, từ vốn mạo hiểm đến trái phiếu xanh hay tín dụng ưu đãi cho các dự án xanh, số và công nghệ cao, vẫn còn nhỏ; khung xếp hạng tín dụng xanh và dự án bền vững mới ở giai đoạn đầu, khiến ngân hàng và nhà đầu tư khó định giá rủi ro.
Từ những điểm nghẽn đó, để các động lực mới thực sự tạo ra bứt phá trong giai đoạn tới, Việt Nam cần một chương trình tháo gỡ mang tính hệ thống. Trước hết là đột phá về thể chế, theo hướng hoàn thiện đồng bộ "luật chơi" cho dữ liệu, kinh tế số, thị trường carbon, tài chính xanh và công nghiệp bán dẫn, đồng thời mở rộng cơ chế sandbox đi kèm với cam kết ổn định chính sách dài hạn, đủ để nhà đầu tư yên tâm triển khai các dự án có vòng đời 20 - 30 năm. Đi cùng với đó là ưu tiên đầu tư hạ tầng "kép", vừa số vừa xanh, trong đó việc nâng cấp lưới điện truyền tải, thúc đẩy cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), đẩy nhanh các dự án trung tâm dữ liệu, 5G và điện toán đám mây cần được coi là hạ tầng thiết yếu, tương đương đường cao tốc hay cảng biển.
Một trụ cột khác là chiến lược nhân lực quy mô lớn, gắn chặt với nhu cầu của doanh nghiệp. Các chương trình đào tạo hàng chục nghìn kỹ sư số, năng lượng và khoảng 50.000 kỹ sư bán dẫn cần được triển khai thực chất, trên cơ sở mô hình "đặt hàng" giữa Nhà nước, doanh nghiệp và các trường đại học, thay vì đào tạo dàn trải. Cuối cùng là kiến tạo hệ sinh thái tài chính và liên kết chuỗi, bằng cách phát triển mạnh thị trường vốn cho đổi mới sáng tạo và tài chính xanh, đồng thời yêu cầu các dự án FDI lớn có cam kết cụ thể về chuyển giao công nghệ, sử dụng nhà cung cấp Việt Nam và đặt trung tâm R&D tại Việt Nam.
"Nếu làm được như vậy, kinh tế số, kinh tế xanh và bán dẫn sẽ không chỉ là khẩu hiệu, mà trở thành ba trụ cột thực sự tái cấu trúc mô hình tăng trưởng của Việt Nam trong thập kỷ tới", PGS.TS Ngô Trí Long khẳng định.
