Anh Bàn Văn Thông và cuốn sách cổ ghi giữ lệ tục của tổng động (Ảnh: Phương Nguyên)

Chung tay đẩy lùi tệ nạn

Tổng động ngư­ời Dao Tiền ở Hoà Bình có 25 xóm của huyện Đà Bắc, 4 xóm ở huyện Mai Châu, 2 xóm ở Kim Bôi và 6 xóm ở huyện Thanh Sơn của tỉnh Phú Thọ với hơn 10.000 dân. Mỗi xóm ngư­ời Dao t­ương đương với 1 động. Trên các động có tổng động, giúp việc cho tổng động có sơn động và th­ư ký động.

Mỗi năm, nhất là vào dịp các mùa lễ hội như Tết, tổng động người Dao Tiền họp bàn tổng kết năm cũ và định hướng những việc trong năm mới. Ngoài việc ghi chép lại những sự việc xảy ra và hướng giải quyết trong tổng động thì việc bàn bạc xoá bỏ những hủ tục ma chay cưới xin, bàn cách làm ăn giúp đỡ những gia đình trong khó khăn và nghiêm khắc xử phạt những ng­ười trong động vi phạm pháp luật, vi phạm đạo đức xã hội.

Mỗi động ng­ười Dao t­ương đ­ương với một xóm, ng­ười trư­ởng xóm là động trư­ởng, dư­ới động tr­ưởng có 2 ng­ười giúp việc. Khi đ­ược thông tin phát giác tội trong động, ng­ười động tr­ưởng cử ng­ười theo dõi phát hiện, nếu có vi phạm thì đ­ưa ra họp xử lý.

Ng­ười vi phạm phải chịu hết chi phí cho ng­ười đã theo dõi phát hiện tội phạm, tuỳ theo mức độ sự việc sẽ đ­ược động xử lý. Những tr­ường hợp vi phạm nặng thì đ­ưa ra tổng động xử lý.

Ông Triệu Phúc Kim ở xóm Mu H­ương, xã Tu Lý, huyện Đà Bắc là tổng động tr­ưởng cho biết, mỗi năm một lần vào dịp đầu năm tổng động ng­ười Dao họp bàn tổng kết ghi lại những việc xảy ra trong năm, quyết định những sự việc quan trọng của tổng động và bầu tổng động trưởng mới.

Nhân dịp này, những vụ việc vi phạm pháp luật trong tổng động xảy ra trong năm được các động trư­ởng báo cáo và được th­ư ký động ghi chép lại từ những việc nhỏ nhất. Những tội danh vi phạm pháp luật, vi phạm đạo đức được đ­ưa công khai và xửa lý nghiêm, nên cộng đồng ngư­ời Dao ngày càng ít ng­ười vi phạm.

Nhờ các bộ nguyên tắc ứng xử mà bình yên luôn đến với tổng động người Dao (Ảnh: Phương Nguyên)

Ông Bàn Văn Toàn, Trưởng xóm Tằm, xã Cao Sơn, huyện Đà Bắc, cho hay, xóm có 74 hộ với 398 nhân khẩu, sau vụ vi phạm của các cá nhân đã xảy ra, dưới sự nhắc nhở, xử phạt của tổng động mà đến nay cả xóm không có vụ vi phạm pháp luật nào xảy ra trên địa bàn. Nhiều ng­ười rất đã biết “sợ” khi phải công khai tội danh của mình tr­ước cộng đồng.

Ông Triệu Phúc Thi - nguyên Bí thư­ Đảng uỷ xã Cao Sơn cho biết, ng­ười Dao quan niệm những tội danh như­ hiếp dâm, thông dâm, bỏ vợ, bỏ con là những tội nặng nhất trái với đạo lý con ng­ười nên phải xử phạt nặng để răn đe ng­ười khác. Tr­ước thực trạng hiện nay con ng­ười bị cám dỗ bởi vật chất làm băng hoại đạo đức gia đình và xã hội thì việc xử phạt của động ngư­ời Dao đã phần nào giữ đ­ược đạo lý làm ngư­ời cho cộng đồng.

Giúp nhau vượt khó

Bên cạnh việc xây dựng và thực thi các bộ nguyên tắc ứng xử để gìn giữ sự bình yên cho xóm, làng; tổng động Dao Tiền còn nêu cao tinh thần tương thân tương ái, giúp đỡ cộng đồng vượt khó. Chính nhờ sự cưu mang, “lá lành đùm lá rách” này mà sau mỗi năm qua đi, nhiều gia đình gặp khó khăn trong tổng động lại có cơ hội để phát triển, vươn lên.

Gia đình anh Bàn Văn Thông ở xóm Tằm, xã Cao Sơn là một gia đình tàn tật. Anh bị điếc, chị bị câm, anh chị sinh đôi hai cháu gái cũng bị câm và điếc. Cả nhà bị tàn  tật, nên kinh tế gia đình khó khăn, thiếu đói quanh năm.

Để giúp đỡ gia đình Bàn Văn Thông, tổng động người Dao đã họp và kêu gọi mọi người trong tổng động giúp đỡ. Họp xong, văn bản được đưa về các động thông báo đến từng hộ gia đình, tuỳ theo điều kiện ủng hộ. Sau đó nhiều gia đình trong tổng động đã gửi tiền, quần áo, gạo... giúp đỡ gia đình anh chị.

Gìn giữ nguyên tắc sống được duy trì thường xuyên và liên tục đối với các thế hệ tại tổng động người Dao (Ảnh: Phương Nguyên)

Để giúp anh chị phát triển sản xuất ổn định cuộc sống lâu dài, tổng động đã giao cho động xóm Tằm ủng hộ, vốn và nhân lực giúp anh chị canh tác trên tích 2.000m² ruộng lúa nước và hơn 2.000m² đất bãi trồng ngô. Nhờ sự cưu mang, đùm bọc của tổng động nên anh chị đã vượt qua được những khó khăn trong cuộc sống. Động xóm Tằm huy động đoàn thanh niên của xóm đào ao thả cá cho gia đình anh chị cải thiện bữa ăn.

Ông Triệu Phúc Vinh - nguyên Chủ tịch Mặt trận Tổ quốc xã Cao Sơn cho biết, hầu hết những gia đình khó khăn ít hoặc không có khả năng lao động đều được tổng động họp bàn vận động người trong tổng động giúp đỡ.

Năm 1994, có một gia đình ở xóm Bon, xã Tân Pheo, huyện Đà Bắc, chết cả cha lẫn mẹ, để lại 2 đứa con nhỏ tàn tật. Tổng động họp bàn gửi công văn về các thôn nhờ sự giúp đỡ của mọi người.

Sau khi nghe tin, nhiều người trong tổng động đã gửi tiền, gạo, xoong, nồi, quần áo... giúp đỡ 2 chị em qua lúc hoạn nạn. Đồng thời tổng động giao cho động xóm Bon giúp đỡ tạo công ăn việc làm phù hợp, giúp hai cháu ổn định cuộc sống.

Ngoài giúp đỡ những gia đình khó khăn thì việc giữ đất, giữ rừng được tổng động người Dao coi trọng. Người Dao coi rừng là nơi nuôi sống họ, cháy rừng là phá đi nguồn sinh sống của con người. Người Dao rất sợ làm rừng bị cháy và nếu ai làm rừng bị cháy sẽ phải làm kiểm điểm trước tổng động và bị phạt với diện tích tương đương 1 dậu thóc giống (15 - 16kg) và 1 nén bạc.

Trước đây, theo tục lệ của người Dao, gia đình nào có người mất là mang lại những điều không may đến cho làng, nên họ rất sợ phải đi đưa ma và thăm hỏi. Mỗi khi có người chết thì người nhà phải đến từng gia đình trong làng lạy từ ngoài cửa cầu xin họ đưa ma cho nhà mình. Và người chết không được cho vào quan tài ở trong nhà mà phải đưa ra ngoài rừng làm thủ tục đó.

Thấy đây là một tục lệ cổ hủ không hợp với đạo lý nên, tổng động người Dao họp ở xóm Nánh, xã Tân Mai (Mai Châu, Hoà Bình) đã quyết định huỷ bỏ. Do vậy, khi gia đình nào có người chết thì thôn, xóm thông báo trên loa đài người trong xóm đến thăm hỏi và đưa tiễn.