(Thanh tra) - Sự bùng nổ của không gian mạng và các nền tảng xã hội tại Việt Nam trong kỷ nguyên chuyển đổi số đã mở ra những cơ hội kết nối và chia sẻ thông tin vô tận. Tuy nhiên, song song với những lợi ích đó là sự nổi lên của một "vùng trũng" văn hóa đáng báo động. Các hiện tượng ứng xử lệch chuẩn, ngôn từ thù hằn, phát tán tin giả và nội dung độc hại đang diễn ra với tần suất đáng lo ngại, gây ảnh hưởng tiêu cực đến chuẩn mực xã hội và trật tự an toàn.
Báo động về một không gian mạng lệch chuẩn văn hoá
Không thể phủ nhận rằng, bên cạnh những giá trị tích cực, không gian mạng đang ngày càng bị ô nhiễm bởi các hành vi thiếu văn hóa và vi phạm pháp luật. Hàng ngày, chúng ta phải chứng kiến sự lan truyền của các phát ngôn thù hằn, miệt thị, bôi nhọ danh dự và nhân phẩm của cá nhân, tổ chức. Tệ nạn tin giả (fake news) được sản xuất và phát tán có chủ đích, không chỉ gây hoang mang dư luận mà còn trực tiếp gây bất ổn xã hội và thiệt hại về kinh tế.
Các số liệu thống kê từ cơ quan chức năng cho thấy mức độ nghiêm trọng của vấn đề, khi hàng ngàn nội dung xấu độc, vi phạm pháp luật Việt Nam phải bị xử lý, ngăn chặn và gỡ bỏ khỏi các nền tảng chỉ trong thời gian ngắn.
Chỉ tính riêng trong quý III/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã xử lý hơn 12.200 thông tin xấu độc, cụ thể: Facebook đã chặn gỡ 10.713 bài viết vi phạm (tỷ lệ 96%); YouTube đã gỡ 705 video vi phạm (tỷ lệ 92%); TikTok đã chặn, gỡ bỏ 798 nội dung vi phạm (tỷ lệ 97%). Tuy nhiên, con số này chỉ là phần nổi của tảng băng chìm.
Vấn đề không còn đơn thuần là "văn hóa ứng xử" kém, mà đã trở thành một sự xói mòn các giá trị đạo đức nền tảng. Điều đáng lo ngại nhất là sự ảnh hưởng tiêu cực và trực tiếp đến thế hệ trẻ - những người sinh ra và lớn lên trong môi trường không gian mạng, vốn coi mạng xã hội là một phần không thể tách rời của cuộc sống. Khi các chuẩn mực lệch lạc được bình thường hóa trên mạng, chúng sẽ dần thẩm thấu và định hình một bộ phận giới trẻ có nhận thức sai lệch, ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách và tương lai của xã hội.
Đứng trước thực trạng báo động đó, nhận thức về vai trò và trách nhiệm quản lý nhà nước đã có sự chuyển dịch rõ rệt và mạnh mẽ. Nếu như trước đây, các giải pháp chủ yếu mang tính "mềm", khuyến nghị, thì nay đã chuyển sang giai đoạn quyết liệt, coi đây là một yêu cầu cấp bách để lập lại trật tự.
Hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang xây dựng, lấy ý kiến đóng góp dự thảo Bộ Quy tắc ứng xử văn hóa trên mạng xã hội. Đây là bước đi cần thiết để định hình các chuẩn mực đạo đức, giúp người dùng tự điều chỉnh hành vi của mình theo hướng tích cực, văn minh.
Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy các biện pháp "mềm" là không đủ. Yêu cầu cấp bách của tình hình đòi hỏi các biện pháp "rắn" hơn, mang tính thực thi pháp luật cao.
Chúng ta đã chứng kiến các cơ quan chức năng ngày càng quyết liệt trong việc xử phạt hành chính thậm chí là khởi tố hình sự hàng loạt cá nhân, bao gồm cả những người có ảnh hưởng lớn (KOLS), khi có các phát ngôn lệch chuẩn, quảng cáo sai sự thật. Điển hình như trường hợp của Ngân 98 và Hoàng Hường bị khởi tố trong thời gian gần đây khi quảng cáo sai sự thật.
Đồng thời, áp lực pháp lý lên các nhà cung cấp dịch vụ, đặc biệt là các nền tảng xuyên biên giới, cũng ngày càng gia tăng, yêu cầu họ phải tuân thủ nghiêm ngặt pháp luật Việt Nam, chủ động rà quét và gỡ bỏ nội dung vi phạm.
Nhận diện các thách thức pháp lý cốt lõi
Quá trình giám sát và chấn chỉnh văn hóa số đặt ra một bài toán hóc búa về pháp lý, khi mà các hành lang pháp luật hiện hành dường như chưa theo kịp thực tiễn. Có thể nhận diện ít nhất bốn thách thức pháp lý lớn.
Một là, sự vênh nhau về tốc độ giữa công nghệ và luật pháp. Pháp luật, về bản chất, luôn có độ trễ. Một quy trình lập pháp, từ nghiên cứu, góp ý đến ban hành, có thể mất hàng tháng, thậm chí hàng năm. Trong khi đó, các xu hướng (trend) độc hại, các nền tảng mới, và các phương thức lách luật tinh vi trên không gian mạng lại xuất hiện và thay đổi chỉ trong vài ngày. Điều này khiến các quy định pháp lý nhanh chóng trở nên lạc hậu, không bao quát hết được các hành vi vi phạm mới.
Hai là, bài toán quản lý các nền tảng xuyên biên giới. Đây có lẽ là thách thức lớn nhất và nan giải nhất. Các nền tảng mạng xã hội phổ biến nhất hiện nay (Facebook, Google, TikTok...) đều là các công ty đa quốc gia với máy chủ đặt ở nước ngoài. Việc áp dụng và thực thi pháp luật Việt Nam đối với các chủ thể này là vô cùng khó khăn. Thường xuyên xảy ra xung đột pháp lý giữa "yêu cầu" của cơ quan quản lý Việt Nam và "chính sách cộng đồng" của các nền tảng xã hội trên không gian mạng. Câu hỏi ai là người có tiếng nói cuối cùng trong việc quyết định một nội dung vi phạm vẫn là một cuộc đàm phán pháp lý và công nghệ đầy cam go.
Ba là, ranh giới "mỏng manh" giữa tự do ngôn luận và hành vi vi phạm. Việc chấn chỉnh văn hóa số rất dễ bị sa vào "vùng xám" của việc kiểm duyệt. Làm thế nào để định nghĩa chính xác và rõ ràng thế nào là "thông tin xấu độc", "nội dung lệch chuẩn văn hóa" trong một văn bản quy phạm pháp luật mà không trở nên mơ hồ, tạo cớ cho việc lạm dụng quyền lực hay bóp nghẹt quyền tự do biểu đạt chính đáng của công dân? Đây là bài toán đòi hỏi kỹ thuật lập pháp ở trình độ rất cao, đảm bảo tính minh bạch và khả năng dự đoán của pháp luật.
Bốn là, thách thức về năng lực thực thi. Khối lượng nội dung được tạo ra mỗi giây trên mạng là khổng lồ. Không một cơ quan quản lý nào có đủ nhân lực để giám sát toàn bộ bằng phương pháp thủ công. Mặc dù công nghệ AI đã được áp dụng để rà quét tự động, các đối tượng vi phạm cũng ngày càng tinh vi hơn trong việc sử dụng ngôn từ, hình ảnh, video (như công nghệ deepfake) để né tránh các bộ lọc kỹ thuật.
Như ông Nguyễn Ngọc Thủy (Thanh tra viên chuyên ngành báo chí, Thanh tra Chính phủ) nhận định: “Các hành vi vi phạm có thể lan truyền đến hàng triệu người chỉ trong vài phút, nhưng quy trình thanh tra, xác minh, và ra quyết định xử lý lại đòi hỏi thời gian theo quy định hành chính (lập biên bản, giải trình, ra quyết định). Khi Thanh tra ra quyết định, nhiều thông tin sai sự thật đã gây ra thiệt hại lớn về kinh tế, uy tín, hoặc an ninh trật tự, khiến cho việc xử phạt trở thành hành động mang tính khắc phục hậu quả hơn là phòng ngừa”.
Hoàn thiện thể chế - Giải pháp cho sự phát triển bền vững
Để vượt qua những thách thức nêu trên và thực sự chấn chỉnh văn hóa số, cần một hệ thống giải pháp đồng bộ và quyết liệt, trong đó, hoàn thiện thể chế và pháp luật phải được xem là gốc rễ.
Thứ nhất, liên tục cập nhật và hoàn thiện hành lang pháp lý. Cần một tư duy lập pháp linh hoạt, chấp nhận việc pháp luật phải được "vá" và cập nhật liên tục để theo kịp công nghệ. Các quy định trong Luật An ninh mạng, Luật Công nghệ thông tin và các nghị định liên quan cần được rà soát thường xuyên. Phải "số hóa" các quy định, làm cho chúng trở nên cụ thể, dễ áp dụng và có tính dự báo cao. Quan trọng hơn, cần luật hóa các quy tắc ứng xử, biến chúng từ "khuyến nghị" thành "nghĩa vụ" pháp lý với các chế tài rõ ràng.
Thứ hai, nâng cao hiệu lực thực thi và sức mạnh của chế tài. Vai trò quản lý của nhà nước phải được thể hiện qua các hành động quyết đoán. Chế tài xử phạt phải đủ sức răn đe, không chỉ dừng ở xử phạt hành chính với mức phạt thấp đối với các hành vi gây hậu quả nghiêm trọng. Cần tính đến các biện pháp mạnh hơn như "phong tỏa" tài khoản, cấm hoạt động trên mạng có thời hạn đối với các cá nhân vi phạm có hệ thống. Đồng thời, phải tiếp tục gây áp lực, buộc các nền tảng xuyên biên giới phải "luật hóa" trách nhiệm của mình tại Việt Nam, ví dụ như đặt văn phòng đại diện thực chất, lưu trữ dữ liệu và tuân thủ tuyệt đối các phán quyết pháp lý từ phía Việt Nam.
Thứ ba, xây dựng "hệ miễn dịch số" cho toàn xã hội. Đây là giải pháp căn cơ và bền vững nhất. Pháp luật dù nghiêm đến đâu cũng không thể đi vào mọi ngóc ngách của không gian mạng. Chỉ khi nào mỗi công dân trở thành một "người dùng thông thái", có ý thức tự lọc thông tin, có trách nhiệm với từng phát ngôn, nút "like", "share" của mình, thì "rác" văn hóa mới tự khắc bị đào thải. Điều này đòi hỏi sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, đặc biệt là vai trò của ngành giáo dục, truyền thông và văn hóa trong việc nâng cao dân trí số.
Theo PGS.TS. Nguyễn Ngọc Oanh, Trưởng khoa Quan hệ quốc tế, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, cốt lõi của ứng xử văn minh trên mạng là sự tôn trọng; tôn trọng người khác, tôn trọng cộng đồng mình tham gia và tôn trọng bản sắc văn hóa dân tộc. Người dùng mạng xã hội cần nâng cao ý thức trách nhiệm với lời nói và hành động của mình trên không gian số, tránh chia sẻ thông tin sai lệch, không dùng ngôn ngữ xúc phạm và tự học hỏi để cải thiện văn hóa giao tiếp số. Đồng thời, nhà trường cũng nên tích hợp môn học hoặc tiết giáo dục về ứng xử văn hóa trên không gian số, giúp học sinh có nhận thức từ sớm. Đặc biệt, gia đình cần đóng vai trò định hướng, không phó mặc hoàn toàn cho nhà trường hay xã hội.
Cuộc chiến giám sát và chấn chỉnh văn hóa số là một hành trình lâu dài, phức tạp và không có điểm kết thúc. Kỷ nguyên chuyển đổi số không chờ đợi bất kỳ ai. Nếu hệ thống pháp luật không kịp thích ứng, không đủ linh hoạt và không đủ mạnh mẽ, chúng ta sẽ có nguy cơ thất bại trong việc kiến tạo một không gian mạng lành mạnh. Yêu cầu cấp bách hiện nay là một tư duy lập pháp mới, sự quyết liệt trong thực thi, và sự đồng lòng của toàn xã hội, để đảm bảo rằng công nghệ thực sự phụng sự văn hóa và con người.
