Trang bìa cuốn sách. Ảnh: Trà Vân

Nguyễn và Thành là 2 nhân vật chính trong cuốn tiểu thuyết.  Cả 2 vừa viết văn vừa làm ở một tạp chí văn nghệ có tên Đất ấm. 

Nếu Thành nhanh nhẹn, thức thời, thì Nguyễn lại là người "cù lần", luôn đau đáu nỗi niềm văn chương.  Thành rủ Nguyễn mua một miếng đất ruộng, làm nhà tạm để chờ thời cơ chuyển đổi thành đất thổ cư. Không chỉ có Thành, Nguyễn, những người nông dân dường như chạy đua dai dẳng và chơi bài "lỳ" khi quyết tâm biến đổi đất nông nghiệp thành đất ở.

Nguyễn, dù biết việc mình làm là lách luật, vẫn cứ thực hiện, bởi giấc mơ nhà cửa ám ảnh anh. Tâm lý của Nguyễn là "lo thì có lo, sợ thì có sợ nhưng cái cảm giác sắp được sở hữu một căn nhà nhỏ đã nhanh chóng chiếm hữu toàn bộ tâm trí Nguyễn. Nhỏ thì cũng là của mình. 'Nhà anh ở chỗ nào?' 'Nhà tôi ở chỗ ấy, chỗ ấy...'. Nguyễn có thể trả lời hiên ngang tự tin như vậy chứ không phải kiểu chung chung giải trình, tôi đang ở nhờ chỗ này, hoặc tôi đang thuê tạm chỗ kia...".

Để có được hai ngôi nhà tạm cạnh nhau, Nguyễn và Thành đã gặp bao chuyện khóc dở, cười mếu. Họ gặp, tiếp xúc, ngồi cùng mâm, làm nhiều việc với đủ các thành phần tại ngôi làng Liên Minh. Cũng bởi thế, truyện mang đến đủ thành phần, chân dung tiêu biểu trong xã hội. Hơn ba trăm trang tiểu thuyết họa lại bức tranh đời sống nhộn nhạo ngày nay. Giống như một nồi lẩu thập cẩm, cuộc sống ấy dậy lên đủ thứ mùi vị, trong đó có mùi chữ của Thành, của Nguyễn, mùi phân của Nhợn cứt, mùi bia hơi đặc sản cá nhệch của Tâm cá mặt quỷ, mùi lô đề của chị Thiện lác, mùi "bựa" của Trí đền bù, mùi phấn sáp rẻ tiền của Hiền cave...

Nguyễn Xuân Thủy không hề nói quá, nói vống lên điều gì. Tất cả chi tiết trong truyện khiến người đọc có cảm giác như đã gặp ở đâu đó, hoặc đã đọc trên tin tức hàng ngày. 

Nhưng cái tài của anh ở chỗ sử dụng những "chuyện thường ngày ở huyện", cắt đặt, sắp xếp theo một logic; đặt vào hành động, lời nói của một nhân vật để dựng lên những chân dung điển hình. Tác giả kể lại hiện thực đời sống với một giọng điệu tỉnh queo, hài hước, còn người đọc thì cảm thán cho cái xã hội mà nhà văn dựng lên. 

Trong Nhắm mắt nhìn trời, giữa sự lộn xộn của một xã hội đang trong quá trình đô thị hóa, nổi lên những kiểu nhân vật, những câu chuyện của làng văn. Chuyện làm sách lậu, quy trình biến một cuốn sách thành best-seller ra sao được thể hiện rõ qua câu chuyện của nhân vật Nậu sếch. Rồi những nhà văn lắm mánh lới như Minh Long, nhà thơ Hát đọc thơ khi đi chơi gái... được kể sinh động, hài hước. 

Không xuất hiện quá nhiều, không phải tình tiết nào, chương nào cũng nhắc tới, nhưng nhân vật nhà văn Nguyễn trở thành tâm điểm của tiểu thuyết. Sống giữa những con người mà ai cũng gặp bi kịch, thì Nguyễn còn mang bi kịch của một người viết, một người không thể vô tâm. Anh nhìn thấy bi kịch của một xã hội mà đâu đâu cũng là cái ác, cái xấu, cái buồn. Không những thế, Nguyễn còn bị cuốn vào guồng quay của cái xấu ấy. Bất lực trước thực tại, bi kịch của Nguyễn chính là bi kịch của người cầm bút, bi kịch của lương tâm con người.

Tác giả đặt những trí thức, nhà văn, nhà báo ngang hàng với tầng lớp dưới đáy xã hội. Kết quả cho thấy họ cũng chẳng hơn gì những người cần lao. Những cô gái làng chơi, bà đồng nát, người nông dân mất đất chỉ gặp bi kịch là sự khổ, còn người trí thức, bên cạnh cái khổ là phần đau. Người trí thức được ăn học, được giáo dục về lương tâm, đạo đức, có hiểu biết, nên họ đau cho chính mình, cho người xung quanh, và đau cho cuộc đời.

Nếu như tiểu thuyết mở ra bằng một không gian rộng rãi, bao la thanh sạch, thì nó khép lại với một không gian tù túng: nhìn qua cái giếng trời của một biệt thự bỏ hoang. "Nguyễn nhắm mắt... Khi nhắm mắt, bầu trời chỉ là một màu đen kịt. Hai chân Nguyễn co lên, tay thu trước ngực như hình một bào thai. Mọi thứ ngừng lại, kể cả hơi thở. Và giấc ngủ đậu xuống. Nguyễn đã thực sự trở lại với hình hài nguyên sơ trong một vũ trụ u minh tự thuở sinh thành". 

Nhiều độc giả cho rằng,  đọc xong "Nhắm mắt nhìn trời”,  cần phải "mở mắt nhìn đời” để nhìn thấy mọi thứ cứ như đang "lộn tùng phèo” hết cả, được nhà văn Nguyễn Xuân Thủy chia sẻ: 

“ Cùng với những tự vấn, tôi mong chúng ta hãy cùng mở mắt để nhìn lại cuộc đời này, nhìn vào những cái xấu, cái ác đang hiện hữu khắp nơi này. Thực tại hôm nay dễ khiến con người ta mệt mỏi, kiệt sức. Trước thực tại ấy, đôi khi con người công dân trong tôi muốn nhắm mắt lại, để không phải thấy những gì đang diễn ra, để không bị mất niềm tin vào đời sống, nhưng con người nhà văn trong tôi lại nhắc tôi phải mở mắt, thậm chí mở căng mắt, giỏng căng tai để đối diện với thực tại, nhìn sâu vào thực tại, đi tìm căn nguyên của thực tại. Nhân vật của tôi thì nhắm mắt, còn tôi đã mở mắt để có cuốn sách. Bây giờ thì tôi mong muốn mỗi độc giả hãy mở mắt cùng tác giả để xem điều gì đang xảy ra đối với cuộc sống của chúng ta”.

  Trà Vân