Liền anh, liền chị trao nhau câu quan họ. Ảnh: Thảo Nguyên

12-13 tháng Giêng đi đâu nhớ về Hội Lim

Trong kí ức vẹn nguyên của cụ Nguyễn Văn Từ (90 tuổi, người làng Viêm Xá - còn gọi làng Diềm, xã Hòa Long, TP Bắc Ninh - nơi phát tích của điệu ca quan họ trữ tình), những làn điệu quan họ đã gắn với ông từ thủa lọt lòng. Những điệu ca quan họ vốn đã mềm mại, lay động lòng người thì trong ngày xuân, sức hút đó càng nhân lên gấp bội.

Những câu hát trao duyên xốn xang được nam - nữ trong làng cất lên từ nhiều ngày trước Tết Nguyên đán, hòa chung vào nhịp sống hối hả, tất bật chuẩn bị cho tết. Trong những ngày tết, đi qua vùng quan họ, nơi nào cũng xốn xang những câu hát ngọt lịm, vang rền; các liền anh, liền chị áo khăn xúng xính, nón quai thao lấp loá triền đê làng…

Là người con trưởng thành từ trong làn điệu dân ca, PGS.TS Nguyễn Chí Bền, Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam (VICAS), Ủy viên Hội đồng Di sản Văn hóa quốc gia hồi tưởng, từ những ngày trong tết, các làng quan họ vùng Lim (huyện Tiên Du) đã rộn rã không khí của hội hè. Thời điểm ấy, dân ca quan họ được trả lại đúng với dáng hình nguyên bản nhất. Trong số những bài hát cất lên dịp xuân sang, đặc sắc nhất vẫn là kiểu hát đối - khúc hát giao duyên giữa các liền anh, liền chị của hai làng gần nhau.

Theo tài liệu cổ, hát đối trên đồi, sau chùa, ở nhà, mỗi nơi có lối hát khác nhau, có không khí khác nhau và gieo vào lòng người xem những cách cảm nhận khác nhau. Hát trên đồi là lối hát thoải mái, không cần lề lối, đôi khi rất tình cờ. Nam che ô, nữ cầm nón quai thao che nửa mặt, vừa giữ ý tứ, vừa để âm thanh khi hát trở nên ấm hơn, vang hơn. Vừa hát, người quan họ vừa mời nhau và mời khách những miếng trầu têm hình cánh phượng. Ở đó, lời ca, câu hát được sáng tạo một cách tài tình, đầy cảm xúc, làm say đắm lòng người, thấm đượm giá trị nhân văn.

Nhưng ấn tượng nhất với du khách từng một lần đến xứ Kinh Bắc, đó là vào ngày 12 - 13 tháng Giêng hàng năm, “đến hẹn lại lên” Hội Lim dành riêng cho quan họ lại náo nức gọi mời đến xao xuyến lòng người. Lúc này. những áo mớ bảy mớ ba, nón ba tầm, quai thao, dải yếm lụa sồi, những ô lục soạn, khăn đóng, áo cặp the hoa gấm... như ẩn chứa cả sức sống mùa xuân của con người và tạo vật. “Từ ngoài đình đến các hộ gia đình, đâu đâu cũng có những tốp người hát quan họ và mời nhau nếm miếng trầu xanh” - PGS.TS Bền cho hay.

Bảo tồn di sản quan họ đang đi đúng hướng

Vào ngày 12 - 13 tháng Giêng hàng năm, Hội Lim lại náo nức gọi mời đến xao xuyến lòng người. Ảnh: Thảo Nguyên

Qua bao thăng trầm của thời gian, những làn điệu dân ca quan họ vẫn hiển hiện trong đời sống của người dân Kinh Bắc nói riêng và trong tiềm thức của những người yêu quan họ. Ngày 30/9/2009, Dân ca Quan họ được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại thì tình yêu quan họ lại được cộng hưởng, nhân lên bội lần và ngày càng có sức lan tỏa mạnh mẽ.

Tuy nhiên, công tác bảo tồn vẫn còn không ít điều đáng bàn. Theo PGS.TS Nguyễn Chí Bền, cái khó nhất hiện nay chính là đào tạo được lớp nghệ nhân trẻ đam mê với loại hình nghệ thuật này. Với Quan họ Bắc Ninh, sức sống dân gian đã có sẵn, giờ cần thêm tiếng nói gắn kết và tổ chức là thành công.

“Bắt mạch” kịp đòi hỏi, các nghệ nhân, liền anh, liền chị ở 45 làng Quan họ gốc Bắc Ninh và ở hơn 300 làng Quan họ thực hành khác đã luôn xem việc truyền dạy và trau dồi vốn liếng văn hóa Quan họ là niềm vui và trách nhiệm của bản thân mình để khi cần, họ sẵn sàng bỏ lại việc riêng, sửa soạn tiếp đón, biểu diễn phục vụ du khách gần xa…

Song hành với cộng đồng, nhiều chương trình hành động được tỉnh Bắc Ninh và ngành văn hóa triển khai thiết thực, ý nghĩa như: chính sách tôn vinh, đãi ngộ 41 nghệ nhân Dân ca Quan họ Bắc Ninh; khôi phục các hình thức hát Quan họ truyền thống; xuất bản và tái bản một số công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa Quan họ…

Đặc biệt, Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể dân ca Quan họ Bắc Ninh và Ca trù giai đoạn 2013 - 2020” vừa được phê duyệt với tổng kinh phí hỗ trợ gần 65 tỷ đồng đã đem đến tin vui cho người yêu quan họ.

Ông Nguyễn Văn Đáp, Trưởng phòng Di sản, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh cho biết, Đề án được kì vọng sẽ thúc đẩy thực hiện cam kết với UNESCO trong việc bảo vệ di sản dân ca quan họ, cũng như phản ánh đúng tâm tư, nguyện vọng của nhân dân bấy lâu nên được người dân tin tưởng, đồng thuận.

Cùng với đó, Cục Di sản văn hóa, Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo 2 tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang cũng xây dựng chuyên đề Dân ca quan họ Bắc Ninh để đưa vào giảng dạy ở cấp phổ thông; thành lập khoa Dân ca quan họ Bắc Ninh trong trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật của cả 2 tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang.

Hà Nguyên