Theo dõi Báo Thanh tra trên
Minh Tân
Thứ sáu, 31/01/2025 - 06:30
(Thanh tra) - Ở những vùng đất khô cằn của Quảng Trị, từ bàn tay của con người đã tạo nên một hệ thống khai thác nước cổ độc đáo. Như lời cố giáo sư Trần Quốc Vượng thì, “đây là một loại hình công trình thủy lợi có một chưa hai đặc trưng của Quảng Trị”. Dù trải qua bao thăng trầm, nhưng những mạch nguồn này vẫn miệt mài chảy mãi nghìn năm.
Quảng Trị sẽ xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận “Hệ thống khai thác nước cổ vùng Quảng Trị” là di sản thế giới. Ảnh: Minh Tân
Làng trên đá
Từ Quốc lộ 1A ngược lên hướng Tây theo Tỉnh lộ 75 chỉ khoảng 7km là vùng đồi đất đỏ bazan trải rộng. Đặc biệt tại khu vực xã Gio An, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị, là cơ man đá. Đá nằm rải rác trong vườn, đá làm tường rào, đá được xếp thành đống quanh những lô cao su… Không chỉ đá trên bề mặt, mà dưới lòng đất cũng là tầng tầng, lớp lớp đá bazan mà người dân nơi đây thường gọi là đá mồ côi.
Chính dưới lớp đá mồ côi dày đặc đó đã tạo nên một hệ thống mạch nước ngầm quý giá. Bằng sự tinh tế của bàn tay, khối óc của những cư dân xưa đã biến những mạch nước trong lành từ lòng đất thành những chiếc giếng độc đáo trải dài qua nhiều vùng đất. Chính mạch nước đó đã hình thành nên những làng quê trù phú nơi dải đất miền Trung luôn đối mặt với hạn hán và gió Lào bỏng rát.
Quanh những con đường làng tỏa bóng cổ thụ - nơi khu vực dân cư tiếp giáp với đồng ruộng là những chiếc giếng cổ vẫn ngày đêm miệt mài sản sinh ra dòng nước mát lành. Nước từ lòng đất qua các tầng đá rồi cứ thế chảy tràn ra theo các bể chứa rồi ra kênh mương, đồng ruộng. Bước chân trên những viên đá mồ côi được xếp ngay ngắn thành hàng, thành lối đã nghe tiếng nước róc rách từ giếng cổ chảy ra như kể về câu chuyện nghìn năm trước.
Như lời cố giáo sư Trần Quốc Vượng thì “đây là một loại hình công trình thủy lợi có một chưa hai đặc trưng của Quảng Trị”. Ảnh: Minh Tân
Theo thạc sĩ Lê Đức Thọ, Phó Giám đốc Trung tâm Quản lý Di tích và Bảo tàng tỉnh Quảng Trị, những viên đá mồ côi được khéo léo xếp với nhau tạo thành hình, thành dạng những chiếc giếng cổ bằng đá hết sức độc đáo… Ðáng chú ý là việc sử dụng nước ở giếng tuân theo những quy định nghiêm ngặt: Bể lắng lấy nước sinh hoạt, bể chứa lấy nước tắm giặt.
Tùy vào công năng, kiến trúc hay đặc điểm riêng biệt mà người dân gọi tên, như: Giếng Ông, giếng Bà, giếng Pheo, giếng Gái, giếng Máng, giếng Gai… Bên dòng nước yên bình, đã có biết bao thế hệ nơi mảnh đất này từng về nơi giếng cổ, vẫy vùng trong dòng nước trong suốt và mát lành từ lòng đất tuôn ra. Cũng chính từ nơi đây, đã trở thành mối lương duyên cho bao đôi trai gái trong làng. Mà có lẽ, nhờ dòng nước trong lành, thiếu nữ vùng đất này luôn có làn da trắng hồng nức tiếng gần xa.
Dòng nước men theo từng phiến đá tưới tắm cho ruộng đồng. Ảnh: Minh Tân
Năm 2001, “Hệ thống công trình khai thác nước cổ Gio An” đã được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa quốc gia. Trong đó, hệ thống bao gồm 14 giếng cổ nằm phân bố đều tại các làng: Hảo Sơn, Long Sơn, An Nha, An Hướng, Thanh Khê, Tân Văn của xã Gio An.
Trải qua nhiều biến thiên của lịch sử đã tác động ít nhiều lên hệ thống giếng cổ. Tuy nhiên, nét kiến trúc độc đáo cũng như mạch nước vẫn tồn tại nghìn năm qua và tiếp tục nuôi dưỡng mảnh đất và cư dân vùng đất này. Đó là nguồn nước tưới tắm cho bao thế hệ và trở thành biểu tượng văn hóa cộng đồng, là nơi gặp gỡ, giao lưu, hò hẹn của trai gái, kết nối tình làng nghĩa xóm.
Hướng đến Di sản thế giới
Dù không còn nhiều lưu dấu nhưng qua hệ thống giếng cổ nơi đây còn tồn tại đã minh chứng trước kia đây từng là một vùng đất với cư dân đông đúc và trù phú. Qua những khám phá, các nhà khảo cổ đã phát hiện nhiều hiện vật, những lớp trầm tích của các nền văn hóa Việt Nam trải qua các thời kỳ khác nhau. Theo các nhà khảo cổ, nghiên cứu thì hệ thống giếng cổ Gio An có niên đại trên 2.000 năm tuổi hoặc còn xa hơn. Đây là hệ thống “dẫn thủy nhập điền” cung cấp nguồn nước sinh hoạt và sản xuất mang giá trị cao về khảo cổ, văn hóa và nghệ thuật độc đáo do người Chăm xưa sáng tạo nên.
Thạc sĩ Lê Đức Thọ đánh giá, từ các máng đá tại các công trình trong hệ thống khai thác nước liên hoàn, đa chức năng ở Hảo Sơn, An Nha, Thanh Khê... qua các bi giếng ở giếng Pheo, giếng Bộng, giếng Ðàng, làng Tân Văn trên vùng đất đỏ bazan, giếng Mội ở làng Nhĩ Thượng trên vùng đồi cát đến các viên đá cuội, đá phong hóa bazan được chế tác 4 mặt và các phiến đá ở giếng Tô, giếng Tây ở Lâm Xuân; từ các giếng vốn nguyên thủy là khung gỗ, ván gỗ sử dụng làm kè chắn vách giếng (giếng An Xuân, giếng Cẩm Thạch) đến khung đá và phiến đá ở giếng đá An Xuân, giếng Đá Kim Ðâu theo chúng tôi là một quá trình đi từ thấp lên cao, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện về kỹ thuật chế tác, sử dụng nguyên liệu đá trong các công trình khai thác nước.
Từ lòng đất, những mạch nước chảy miệt mài, mang trong mình những trầm tích văn hóa của dân tộc Việt Nam qua các giai đoạn lịch sử. Ảnh: Minh Tân
Từ những công trình chỉ xếp bằng đá (đá cuội, đá phiến thạch, đá phong hoá bazan có đẽo gọt...), đến những công trình kết hợp nửa đá nửa gạch và cuối cùng là những công trình thuần gạch là một tiến trình phát triển kỹ thuật xây dựng.
Từ người Chăm đến người Việt, trải qua thời gian tạo lập và kế thừa sử dụng, những công trình khai thác nước cổ vùng Quảng Trị đã trở thành một trong những sản phẩm văn hóa đặc sắc, độc đáo, thể hiện lối ứng xử khôn khéo, thông minh của con người trước tự nhiên nhằm khai thác tốt những tiềm năng vốn có của vùng đất mà họ gắn bó.
Chính những dòng nước trong lành từ giếng cổ đã tạo nên một vùng rau độc đáo của vùng đất này, đó là cánh đồng rau liệt (còn gọi là xà lách xoong) xanh mướt trải dài theo dòng chảy từ giếng cổ tuôn ra. Loài cây này chỉ bám khẽ chút rễ vào lòng cát, sỏi còn lại sinh trưởng hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn nước. Nước bị vấy bẩn, hay bón chút phân, đạm vào thì loài cây này tàn lụi.
Loài rau liệt đặc trưng ở quanh các giếng cổ. Ảnh: Minh Tân
Ông Nguyễn Quang Chức, Giám đốc Trung tâm Quản lý Di tích và Bảo tàng tỉnh Quảng Trị cho biết thêm, qua nhiều đợt khảo sát của trung tâm thì toàn bộ hệ thống giếng cổ tại các huyện Gio Linh, Vĩnh Linh, Cam Lộ… xác định có gần 200 giếng cổ, công trình khai thác nước cổ. Trong số này, có nhiều giếng được xác định có tuổi đời hàng trăm năm hoặc cùng niên đại với hệ thống các giếng cổ ở xã Gio An.
Từ những đợt khảo sát, làm việc với bộ, ngành, UBND tỉnh Quảng Trị đã ban hành kế hoạch lập hồ sơ đề nghị xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt “Hệ thống khai thác nước cổ vùng Quảng Trị”. Từ việc khảo sát các giếng cổ trên toàn địa bàn, bước đầu đưa 70 giếng cổ vào lập hồ sơ khoa học. Đây là bước đệm để hướng đến xa hơn trong việc xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận “Hệ thống khai thác nước cổ vùng Quảng Trị” là di sản thế giới.
Ý kiến bình luận:
Hiện chưa có bình luận nào, hãy trở thành người đầu tiên bình luận cho bài biết này!
(Thanh tra) - Sáng 22/2, UBND thành phố Đà Lạt đã tổ chức buổi tọa đàm tham vấn triển khai các cam kết gia nhập mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO lĩnh vực âm nhạc giai đoạn 2025 – 2027.
(Thanh tra) - Nhịp lao động khẩn trương và hiệu quả đã lan tỏa trong toàn Tổng công ty Khí Việt Nam (PV GAS), định hướng hoàn thành các nhiệm vụ - mục tiêu được giao của Quý I và cả năm 2025. Để tăng cường khí thế thi đua, các đơn vị của PV GAS tổ chức một số hoạt động thể thao mùa xuân, động viên phong trào rèn luyện sức khỏe cũng như đẩy mạnh tinh thần đoàn kết – giao lưu học hỏi giữa các tập thể lao động.
PV
Trung Hà
Trần Kiên
Trần Lê
Đan Quế - Hoàng Nam
tc
Trà Vân
Đan Quế
TC
Trần Quý
Nam Dũng
Hương Trà
Bùi Bình
Thái Hải
Văn Thanh
Cảnh Nhật