Cô Y Book Loan, thành viên đội nghệ nhân trẻ người Triêng của làng Đắk Răng.

Về Đắk Răng vào những ngày cuối năm, chúng tôi được gặp ông Bloong Lệ (71 tuổi), một nghệ nhân nhiều tuổi nhất và xuất sắc nhất của làng. Trên cổ, ông luôn đeo chiếc vòng cườm bằng nhựa. Dọc theo các hạt cườm là những chiếc răng nanh nhọn hoắt của con heo rừng, tạo thế uy nghi đĩnh đạc của một thủ lĩnh của tộc người Triêng. Khi biểu diễn, trên đầu các nghệ nhân thường đội các chiếc mũ đầy màu sắc thổ cẩm, gắn xung quanh mũ rất nhiều loại lông chim. Họ biểu diễn 9 loại nhạc cụ khác nhau, mỗi loại phát ra một thứ âm thanh vui, buồn lẫn lộn...

Nghệ nhân Bloong Lệ cầm nhạc khí Đing Gor được làm từ cây nứa có chiều dài 1,4m, gần giữa ống có một lỗ khoan nhỏ, kể: "Khi những cơn mưa rừng tầm tã trút nước xuống phía thượng nguồn, cũng là lúc mọi người trong làng không thể lên rẫy được, thì loại nhạc khí này được người Triêng đem ra sử dụng để biểu hiện cảm xúc nhớ rừng, nhớ rẫy".

Còn, nghệ nhân Brô Vẻ quả quyết: “Dân làng thường dùng nhạc khí Đing Gor để thổi trong lúc ở nhà trông coi trẻ nhỏ, hay những lúc nhớ vợ con, nhớ rừng da diết. Thời gian thường thổi vào lúc bốn giờ sáng tại nhà hoặc ở nhà rông của làng".

Mỗi nhạc khí có một tác dụng khác nhau. Chẳng hạn, nhạc khí Đâlđô thường được người Triêng sử dụng trên quãng đường đi làm từ nhà lên rẫy. Đường lên rẫy núi đồi đèo dốc, người Triêng phải vượt qua biết bao con suối sâu. Khi hai bàn chân đã mỏi, họ ngồi xuống nghỉ bên vệ đường, có thể dùng dao chặt một cây nứa và khoét một lỗ nhỏ là có ngay trên tay nhạc khí Đâlđô để sử dụng. Nghệ nhân Bloong Lệ cho biết: “Khi sử dụng nhạc khí Đalđô, người Triêng coi như đây là một lời chào hỏi nhau. Rừng đại ngàn âm u tĩnh mịch, khi nổi nhạc khí Đalđô lên, cái bụng sẽ bớt đói, cái chân sẽ bớt mỏi, thấy vui và tinh thần phấn chấn lắm!”.

Nghệ nhân Brô Đúc Ngỏi không quên trình diễn cho khách nghe tiếng nhạc khí Đalđô du dương ngân xa trong gió chiều, rồi giải thích: "Nhạc khí Đâlđô âm điệu buồn buồn, trầm mặc, nên người đàn ông nào không may có vợ qua đời, thường đem ra sử dụng. Thổi xong một điệu, cái bụng sẽ bớt đau buồn à!”.

Việc sử dụng nhạc khí Talêh ly kỳ hơn. Người chơi nhạc khí Talêh chỉ được sử dụng nó từ tháng 6 đến tháng 9 hàng năm. Vì lúc này lúa trên rẫy đang thì con gái, sắp trổ bông. Người Triêng coi đây là dịp để mừng sinh trưởng của cây lúa. Họ nổi nhạc khí Talêh lên với mong muốn lúa trên nương gặp mưa thuận, gió hoà, lúa trổ nhiều bông, mùa màng tươi tốt bội thu. Nếu sử dụng nhạc khí Talêh vào thời điểm khác thì sẽ bị dân làng nguyền rủa, có khi còn bị làng phạt nữa.

Những nghệ nhân làng Đắk Răng truyền dạy các loại nhạc khí của người Triêng cho thanh niên trong làng

Bây giờ, lớp trẻ trong làng vẫn sử dụng nhạc khí khèn để đêm đêm gọi bạn tình của mình. Khi nghe tiếng khèn của các chàng trai trong đêm trăng thanh gió mát, các cô sơn nữ sẽ tìm đến tự tình. Bạn gái Y Book Loan, thành viên đội nghệ nhân trẻ của làng nói: “Tiếng nhạc khí của khèn càng hay, càng quyến rũ, thì tụi con gái chúng mình càng đắm say, mê mẩn. Các chàng trai làng sẽ có cơ hội lấy được người bạn đời như ý muốn”.

Đoàn nghệ nhân dân gian của làng Đắk Răng hiện có 25 thành viên, trong đó có cả đội cồng chiêng. Nhiều năm qua, đoàn có nhiều tiết mục xuất sắc đi trình diễn khắp các tỉnh Tây Nguyên và đã đạt được nhiều giải thưởng cao, trong đó có các tiết mục như: Mừng hội lớn (Sêhâk Satih), hát Kờ Đọ (Mrau), lễ hội mừng cơm mới (Cha Pleih), hát đồng ca, hát giao duyên tình yêu... Đầu năm 2009, được sự giúp đỡ của các ngành chức năng, hai nghệ nhân Brôr Vẻ và Bloong Lệ đã mở lớp truyền dạy ba loại nhạc khí là: Talul, Talêh và Talil cho 15 thanh niên trong làng. Số thanh niên này đã sử dụng được các loại nhạc khí nói trên. Tuy nhiên, các bạn trẻ đang gặp khó khăn trong việc chế tác ra các loại nhạc khí này.

Một đêm ở lại Đắk Răng thật thú vị. Tiếng đàn, tiếng trống, tiếng sáo, tiếng khèn và cả tiếng lòng của người Triêng đã thấm vào tâm hồn chúng tôi theo những ché rượu cần mặn mà, khó tả. Bí thư Chi bộ thôn Đắk Răng - BRôr Đúc Nghĩ kể:  “Ngày trước, làng Đắk Răng cư trú tận trong núi sâu, nằm gần bên con suối Đắk Gui. Khi đường Hồ Chí Minh được Nhà nước mở mang rộng rãi và đẹp đẽ chạy qua địa phận của xã Đắk Dục, bà con trong làng đã nhất trí di chuyển ra khu ở mới dọc hai bên con đường huyền thoại này. Đến nay, làng đã có 71 hộ gia đình với 346 nhân khẩu,  hầu hết các hộ gia đình đều nhận khoán trồng và chăm sóc vườn cao su của Nông trường Cao su Dục Nông, bình quân mỗi hộ nhận khoán từ 2 - 3 ha và thu nhập gần 2 triệu đồng/hộ/tháng. Nhờ kinh tế phát triển, nên việc học hành của con em trong làng đã được người dân chú trọng. Hiện, có nhiều bạn trẻ đang theo học tại các trường đại học, cao đẳng trong nước như: Hiêng Lăng Xây (Đại học Bách khoa Đà Nẵng), Bloong Hiếc (Đại học Nông nghiệp Huế), Y Nga (Đại học Y khoa Huế)”.

Một mùa Xuân mới đang về, những nhạc điệu của người Triêng được dịp cất cao và bay xa trong không khí ấm cúng của ngày Tết cổ truyền dân tộc…

Ngọc Bé