(Thanh tra) - Giữa trập trùng núi rừng Lìa, Quảng Trị, có một dòng họ suốt bao đời mang trên vai sứ mệnh gìn giữ biên cương Tổ quốc và giữ gìn niềm kiêu hãnh của dân tộc. Đó là dòng họ A Xợp — nơi lưu giữ chiếc áo “Vân Phụng” vua ban, nơi hun đúc tinh thần bất khuất từ cha ông, nơi thắp sáng ý chí yêu nước qua từng thế hệ.
Lịch sử trên đỉnh thiêng Ărchong
Ngọn Ărchong — đỉnh núi cao vời vợi, linh thiêng bậc nhất vùng rừng Pa Cô là nơi khởi nguồn huyền thoại của dòng họ A Xợp. Năm 1927, người Pháp chọn Ărchong làm điểm vẽ bản đồ hành chính, biến đỉnh thiêng thành nơi o ép, bắt bớ, xúc phạm tín ngưỡng người dân. Những đoàn lính Tây hung hãn bắt đồng bào gùi cõng, đánh đập họ ngay trên đỉnh núi của thần linh.
Ngọn lửa căm thù bùng lên. Và dưới sự lãnh đạo của tù trưởng Côn Lôh, dòng họ A Xợp cùng đồng bào Pa Cô đã nổi dậy. Tại chính đỉnh núi ấy, 3 tên lính tay sai và một sĩ quan Pháp đã phải bỏ mạng. Hai tháng sau, thêm một toán 4 tên tiếp tục lên vùng A Xợp, hống hách như trước. Và như núi rừng không dung chứa kẻ xâm lăng, họ lại đền mạng dưới rựa, gậy của dân làng.
Cái giá của cuộc khởi nghĩa đẫm máu là quá lớn. Pháp cho quân đàn áp khốc liệt, treo thưởng truy lùng thủ lĩnh. Tù trưởng Côn Lôh cùng nhiều nghĩa sĩ bị bắt. Trước đòn roi dã man, ông vẫn kiên quyết không khai một lời. Cuối cùng, ông và 7 người khác bị xử tử, thủ cấp bị đưa về giam ở nhà đày Lao Bảo như một cách răn đe.
Anh Hồ Văn Thủy, cháu đời thứ ba của ông vẫn nhớ lời cha anh kể lại: “Ông nội tôi khí khái nói với dân làng: “Chúng tìm lên, cứ nói là dòng họ A Xợp làm. Người khác không liên quan"".
Pháp xóa tên A Xợp khỏi bản đồ, tìm cách hủy diệt cả vùng. Dòng họ A Xợp buộc phải tản mát đi khắp nơi. Nhưng ngọn lửa căm thù trong trái tim họ chưa bao giờ tắt…
Từ đó, con cháu tù trưởng Côn Lôh không chỉ giữ lửa mà còn thắp sáng niềm tin. Con ông là Ăm Păn đã theo cách mạng, trải qua cả hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, và năm 1955 được vinh dự ra Hà Nội gặp Bác Hồ. Con trai Ăm Păn là Côn Thí cũng tham gia chiến đấu, mang trên vai 46 năm tuổi Đảng trước khi mất. Cháu ông, Côn Khơi, đến nay đã có 55 năm tuổi Đảng…
Đến nay, dòng họ A Xợp có hơn 100 đảng viên, nhiều người giữ các chức vụ chủ chốt tại địa phương. Tinh thần yêu nước và ý chí kiên cường đã trở thành dòng chảy bất tận trong huyết quản họ.
Dấu ấn vinh quang của dòng họ A Xợp còn hiện hữu trong một báu vật: Chiếc áo “Vân Phụng Tiên y” mà vua Hàm Nghi ban cho cụ Vỗ Tên, tù trưởng vùng núi Hướng Hóa. Trong những buổi lễ trọng, cụ Vỗ Tên thường mặc chiếc áo này, mang theo cả cờ lệnh và đạo sắc phong vua ban. Sau này, con của cụ Vỗ Tên là Côn Lôh đã kế tục tinh thần ấy, lãnh đạo phong trào chống Pháp trên đỉnh Ărchong.
Khi bị truy lùng, dòng họ A Xợp đã giấu chiếc áo trong một hang đá. Chiếc áo được gìn giữ qua bốn thế hệ, như một lời thề son sắt với núi rừng.
Niềm kiêu hãnh nơi biên cương
Theo thạc sĩ Lê Đức Thọ, nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa Quảng Trị thì trên cổ áo của chiếc áo này có 4 chữ Hán: Vân Phụng Tiên y. Đây là một loại áo choàng, có 3 thân, cổ tròn, tay dài và rộng. Đai áo được may liền vào thân áo. Khuy áo được cài ở chính giữa. Trên áo còn gắn thêm nhiều dây tua đa sắc, buông thõng theo thân áo.
“Đối với bà con người Pa Cô, Vân Phụng Tiên y là vật thiêng, chỉ có trưởng làng mới có quyền được mặc…Chủ nhân của chiếc áo chính là người có đủ tư cách để đứng đầu của 25 làng, bản và có quyền thay mặt cho dân làng trong việc ngoại giao, giải quyết những vấn đề chung liên quan đến cộng đồng”, nhà nghiên cứu Lê Đức Thọ thông tin.
Ngày trước, muốn nhìn thấy áo vua ban, dòng họ A Xợp phải làm lễ cúng theo đúng phong tục. Áo được đặt trong Khuh — một kiểu tủ thờ của người Pa Cô, nơi cất giữ những báu vật thiêng liêng nhất. Giờ đây, chiếc áo được đặt trong tủ kính, phục vụ tham quan, học tập.
Chiếc áo ấy không chỉ là báu vật mà còn mang màu sắc huyền bí, gắn liền với bao câu chuyện kỳ lạ.
Anh Thủy kể: Một lần, một phụ nữ miền xuôi buôn bán đến ngủ nhờ trong gian nhà trên — nơi đặt Khuh. Đêm ấy, bà mơ thấy một cụ ông râu dài ngang ngực, nghiêm giọng: “Cháu không nên ở đây. Cháu muốn ở thì xuống gian dưới". Tỉnh giấc, bà kể lại, ai nấy trong nhà đều hiểu ra. Từ đó, hễ phụ nữ đến ngủ nhờ, gia đình đều bố trí dưới nhà sàn, tránh gian thờ.
Một lần khác, gia đình chuyển áo cho người khác trong dòng họ giữ, bỗng nhiên liên tiếp xảy ra chuyện xui xẻo. Chỉ khi chiếc áo được trả về chỗ cũ, mọi thứ mới trở lại bình yên.
Chiếc áo ấy dường như mang linh hồn của cả dòng họ, kết tinh tinh thần yêu nước, ý chí bất khuất của bao thế hệ.
Giờ đây, giữa những đổi thay của miền biên viễn, dòng họ A Xợp vẫn nâng niu từng kỷ vật, giữ trọn đạo lý.
Anh Hồ Văn Thuần, cháu đời thứ tư của cụ Vỗ Tên tự hào: “Đối với chúng tôi, chiếc áo vua ban là biểu tượng thiêng liêng của dòng họ. Đó là biểu tượng cho sự kết tinh truyền thống yêu nước mà nhiều thế hệ dòng họ A Xợp đã hun đúc. Nó nhắc nhở từng đứa con A Xợp rằng mình phải sống tử tế, phải làm việc vì Nhân dân, không để có lỗi với cha ông, với mảnh đất này".
Giữa núi rừng Lìa hùng vĩ, câu chuyện về chiếc áo vua ban, về những người con đã dám ngẩng cao đầu chống giặc, vẫn được kể lại bên bếp lửa hồng. Áo ấy, núi ấy, người ấy… tất cả hòa làm một, trở thành biểu tượng của niềm kiêu hãnh và khí phách biên cương.
