Xung đột lợi ích là một khái niệm cốt lõi trong quản lý công và phòng, chống tham nhũng, mô tả một tình huống nhạy cảm khi lợi ích cá nhân của một người, hoặc lợi ích của những người thân thích với họ, có khả năng hoặc thực tế tác động không đúng đắn đến việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ mà họ đang đảm nhiệm. Theo các định nghĩa của Từ điển Black Law Dictionary, Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), Ủy ban Độc lập chống tham nhũng của Bang New South Wales (ICAC) của Úc và Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 của Việt Nam, điểm chung của xung đột lợi ích là sự không tương thích hoặc xung đột giữa lợi ích riêng tư và nghĩa vụ công.
Cụ thể, Khoản 8, Điều 3 Luật Phòng, chống tham nhũng năm xác định, xung đột lợi ích là tình huống mà trong đó lợi ích của người có chức vụ, quyền hạn hoặc người thân thích của họ tác động hoặc sẽ tác động không đúng đến việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ.
Đây không chỉ là vấn đề khi lợi ích cá nhân đã thực sự chi phối quyết định công vụ, mà còn là mối quan ngại về nguy cơ tiềm ẩn lợi ích cá nhân làm ảnh hưởng đến sự khách quan, minh bạch, và công bằng, từ đó làm suy giảm lòng tin của công chúng vào tính liêm chính của các cơ quan và người có chức vụ, quyền hạn.
Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới trong báo cáo công bố tháng 4/2025, với mục tiêu trở thành một quốc gia thịnh vượng cùng các thể chế hiện đại vào năm 2035, việc kiểm soát xung đột lợi ích tại Vệt Nam rất quan trọng bởi chính quá trình cải cách thể chế này sẽ quyết định hình thái Nhà nước, thị trường, các quy định và luật lệ cho thế hệ tiếp theo. Vì vậy, điều kiện tiên quyết hiện nay là phải phân định rõ ràng ranh giới giữa khu vực công và tư, bảo đảm các quy định kiểm soát xung đột lợi ích được ban hành và thực hiện một cách hiệu quả.
Xung đột lợi ích thường xuất hiện dưới hình thức các mối quan hệ thân hữu, ưu ái doanh nghiệp tư nhân, hay lợi dụng thông tin nội bộ để tư lợi. Theo khảo sát mới nhất của Ngân hàng Thế giới công bố vào tháng 5/2025, gần 70% số doanh nghiệp và cán bộ công chức được hỏi cho biết họ biết việc tặng/nhận quà cho rằng mục đích tặng quà chủ yếu là giúp giải quyết công việc.
Theo Ngân hàng Thế giới, đa số các đối tượng được hỏi còn chưa hiểu hoặc hiểu chưa đúng, hiểu chưa đầy đủ về khái niệm xung đột lợi ích. Doanh nghiệp và cán bộ công chức tham gia thảo luận nhóm cũng cho rằng gần như tất cả các món quà đều chứa đựng trong đó yếu tố lợi ích cá nhân, thậm chí hối lộ. Vì vậy, giá trị văn hóa truyền thống đích thực không thúc đẩy các tình huống xung đột lợi ích.
Dù Luật Phòng, chống tham nhũng và Nghị định 59/2019/NĐ-CP của Chính phủ đã đưa ra khung pháp lý để kiểm soát xung đột lợi ích, nhưng việc thiếu hướng dẫn thi hành cụ thể khiến nhiều cơ quan lúng túng trong triển khai.
Trao đổi với báo chí, LS Nguyễn Văn Tuấn, Giám đốc Công ty Luật TNHH TGS (Đoàn Luật Sư TP Hà Nội) cho rằng, cần hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, quy định chặt chẽ để kiểm soát XĐLI trong hành nghề luật sư, nhất là với đội ngũ viên chức được hành nghề theo Nghị quyết 66-NQ/TW.
Theo Báo cáo về công tác thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực 6 tháng đầu năm và nhiệm vụ trọng tâm 6 tháng cuối năm 2025, Thanh tra Chính phủ chỉ rõ, trong 6 tháng đầu năm 2025, ngành Thanh tra đã tập trung triển khai nhiều giải pháp đồng bộ nhằm đảm bảo sự minh bạch và liêm chính trong bộ máy Nhà nước, từ đó hạn chế tối đa các nguy cơ phát sinh xung đột lợi ích. Cụ thể, các kết quả kiểm tra, thanh tra, kiểm toán, giải quyết khiếu nại và xử lý tố cáo, cũng như công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực đã được công bố, công khai theo đúng quy định của pháp luật. Các bộ, ngành, địa phương đã tiến hành kiểm tra tại 1.473 cơ quan, tổ chức, đơn vị về công khai, minh bạch, qua đó phát hiện 9 đơn vị vi phạm.
Một trong những biện pháp hữu hiệu để phòng ngừa tham nhũng và các tình huống xung đột lợi ích là việc kiểm soát tài sản, thu nhập của cán bộ, công chức, viên chức. Trong kỳ 6 tháng đầu năm, đã có 194.686 người thực hiện kê khai tài sản, thu nhập và 2.029 người được xác minh việc kê khai này, với 8 trường hợp bị kỷ luật do kê khai không trung thực. Bên cạnh đó, việc chuyển đổi vị trí công tác đối với 4.253 cán bộ, công chức, viên chức cũng được thực hiện nhằm phòng ngừa tham nhũng.
Ngành Thanh tra cũng đặc biệt chú trọng việc thực hiện quy tắc ứng xử, quy tắc đạo đức nghề nghiệp của cán bộ, công chức, viên chức. Qua kiểm tra việc thực hiện tại 1.549 cơ quan, tổ chức, đơn vị, đã kịp thời phát hiện, chấn chỉnh các sai phạm và xử lý 6 cán bộ, công chức, viên chức vi phạm. Hơn nữa, việc xử lý trách nhiệm của người đứng đầu khi để xảy ra tham nhũng cũng được đẩy mạnh, với 15 trường hợp bị kết luận thiếu trách nhiệm và 8 người đã bị xử lý kỷ luật.
Mặc dù đã đạt được nhiều kết quả tích cực, Thanh tra Chính phủ cũng chỉ ra rằng tình trạng nhũng nhiễu, gây phiền hà cho người dân và doanh nghiệp trong giải quyết công việc chưa được ngăn chặn triệt để và công tác tự kiểm tra, phát hiện tham nhũng trong nội bộ cơ quan, tổ chức, đơn vị còn hạn chế. Đây là những biểu hiện cho thấy các yếu tố xung đột lợi ích vẫn tiềm ẩn và cần được kiểm soát chặt chẽ hơn.
Trong 6 tháng cuối năm 2025, ngành Thanh tra sẽ tiếp tục tập trung vào việc nâng cao kỷ luật, kỷ cương hành chính, đạo đức công vụ trong hoạt động thanh tra và thực hiện nghiêm Quy định số 131-QĐ/TW ngày 27/10/2023 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác kiểm tra, giám sát, thi hành kỷ luật Đảng và trong hoạt động thanh tra, kiểm toán. Những nỗ lực này thể hiện cam kết mạnh mẽ nhằm tiếp tục loại bỏ các cơ hội phát sinh xung đột lợi ích, góp phần xây dựng một nền hành chính công bằng, minh bạch và hiệu quả.
Tại Singapore, mọi công chức cấp cao đều phải xin phê duyệt và trải qua kiểm tra xung đột lợi ích trước khi nhận vị trí trong hội đồng quản trị doanh nghiệp tư nhân. Việc này nhằm đảm bảo họ không tham gia doanh nghiệp có mối liên hệ với lĩnh vực đã từng quản lý và được coi là “thời gian chờ” nội bộ trước khi tiếp nhận chức vụ bên ngoài.
Tại Liên minh châu Âu, tiêu chuẩn “thời gian chờ” được quy định trong quy chế nhân sự, với thời gian chờ thường kéo dài 18 tháng đến 3 năm tùy vào cấp độ và vai trò của người rời vị trí công vụ. Cựu ủy viên EU cần phải tham vấn Ủy ban Độc lập về Đạo đức trước khi nhận bất cứ vị trí hay lợi ích mới liên quan đến lĩnh vực từng phụ trách. Hàn Quốc thiết lập cơ quan kiểm soát lợi ích công độc lập, có quyền kiểm tra, công khai và xử lý các trường hợp xung đột lợi ích.
Trong khi đó, Pháp đã xây dựng một cơ chế công khai chặt chẽ: Hợp đồng hoặc quan hệ giữa quan chức công và doanh nghiệp tư cần được trình báo và kiểm duyệt. Các thông tin liên quan đến hợp đồng và mối quan hệ nhân sự đều phải được công khai, đặc biệt trong “thời gian chờ” để ngăn xung đột lợi ích. Những kinh nghiệm này đều nhấn mạnh vai trò của sự minh bạch và giám sát xã hội.
Để kiểm soát hiệu quả xung đột lợi ích, điều đầu tiên là cần hoàn thiện khung pháp lý với quy trình xử lý rõ ràng, từ khâu nhận diện đến hậu kiểm. Thứ hai, cần lồng ghép nội dung về đạo đức công vụ và kiểm soát xung đột lợi ích vào chương trình đào tạo cán bộ lãnh đạo. Và đặc biệt, phải thúc đẩy vai trò của xã hội dân sự, báo chí và người dân trong giám sát thông qua cơ chế tố giác và bảo vệ người tố cáo.
Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh cải cách thể chế, xây dựng Nhà nước pháp quyền và phát triển bền vững, kiểm soát xung đột lợi ích không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là tiêu chuẩn đạo đức không thể thiếu của nền công vụ hiện đại. Mỗi cán bộ, công chức cần ý thức được rằng, sự liêm chính không chỉ là đạo đức cá nhân mà còn là trách nhiệm với xã hội và tương lai của quốc gia.
