Những sản phẩm mang thương hiệu cà phê Khe Sanh đang tiếp cận đến nhiều thị trường lớn. Ảnh: Khánh Anh

Có ghé chân qua những quán cà phê dọc Quốc lộ 9 qua thị trấn Khe Sanh hay các xã khác của huyện Hướng Hóa (tỉnh Quảng Trị), phóng tầm mắt về những dãy núi bao la, những dòng sông nằm trải dài dọc theo thung lũng, thưởng thức một li cà phê ấm trong cái không gian se lạnh. Chút dịu đắng nhẹ rồi vị hậu ngọt lẫn của mùi trái chín, của hương đất nơi này mới cảm nhận được hết hương vị của cà phê Khe Sanh.

Trăm năm trước, nhà sưu tầm thực vật học người Pháp Eugène Poilane trong chuyến tìm kiếm những giống, loài thực vật mới đã đi ngang qua vùng đất Khe Sanh này. Để rồi khí hậu và thổ nhưỡng trên những vùng đất 2 mùa mưa, nắng cuốn lấy ông. Đặc biệt, với việc tiếp giáp của các nước, của các kiểu khí hậu giao thoa khác nhau thì nơi đây có lẽ điểm dừng chân lí tưởng cho các cuộc tìm kiếm, sưu tầm các loại thực vật mới.

Di tích lịch sử Đồn điền Mụ Rôm. Ảnh; Khánh Anh

Năm 1926, Poilane trở lại vùng đất này với những cây giống cà phê đầu tiên mở ra một loài cây trồng mới cho vùng đất nơi đây. Với khí hậu và thổ nhưỡng phù hợp, cây cà phê bén duyên và sinh sôi ngày càng phát triển trên cao nguyên Hướng Hóa.

Theo những tài liệu, Poilaine đã ở lại vùng đất này và xây dựng, hình thành đồn điền cà phê ngày càng thịnh vượng. Ông xây dựng căn biệt thự trong đồn điền và có 10 người con, trong đó có 5 người con với một người phụ nữ Việt Nam.

Không chỉ mang đến cho vùng đất cao nguyên Khe Sanh một đồn điền cà phê trải rộng mà chính từ nơi đây để Poilane di chuyển khắp các nước Đông dương để sưu tầm các loài thực vật. Vừa chăm vườn cà phê, Poilane vừa tiếp tục công cuộc sưu tầm thực vật của mình và tên của ông được đặt cho nhiều loài thực vật mới, góp phần thêm cho thế giới những kiến thức khoa học.

Những cây cà phê mít ghi lại dấu ấn phát triển của cà phê Khe Sanh qua các giai đoạn. Ảnh: Khánh Anh

Cũng chính từ đồn điền này, những hạt cà phê vùng đất Khe Sanh được chuyển lên những chuyến tàu du ngoạn khắp thế giới trở thành thức uống của giới quý tộc thời bấy giờ. Và chỉ thời gian sau đó, những đồn điền cà phê của người Pháp hình thành và phát triển rộng mở.

Trong đó, tại khu vực đồn điền của một người trồng trọt khác là M.Rome nằm dọc Quốc lộ 9 mà người dân nơi đây gọi là “đồn điền Mụ Rôm” đã trở thành di tích lịch sử - nơi ra đời chi bộ Đảng đầu tiên của huyện Hướng Hóa.

Đây là đồn điền được người Pháp xây dựng những năm đầu thế kỷ XX với mục đích khai thác tiềm năng của vùng đất đỏ bazan để trồng cây công nghiệp. Lực lượng công nhân lao động làm thuê cho chủ đồn điền ở đây khoảng 300 người…

Cuối tháng 8/1941, Tỉnh ủy Quảng Trị đã cử đồng chí Lê Xích lên công tác tại Đồn điền Mụ Rôm và đã vận động kết nạp được 2 công nhân vào Đảng Cộng sản Việt Nam. Cuối năm 1941, Chi bộ Đảng Cộng sản của công nhân Đồn điền Mụ Rôm được thành lập và đồng chí Lê Xích được cử làm Bí thư. Nơi đây, di tích lịch sử Đồn điền Mụ Rôm đã được xếp hạng cấp tỉnh theo Quyết định số 707/QĐ-UBND ngày 12/7/1996.

Trải qua những biến thiên của lịch sử, những dấu vết đồn điền gần như đã không còn, thế nhưng cây cà phê đã trở thành một trong những loại cây phát triển kinh tế của địa phương, được trồng ở nhiều xã của huyện Hướng Hóa…

Trong những năm đầu phát triển sau ngày đất nước thống nhất, xác định cây cà phê là cây kinh tế chủ lực của huyện, trong những năm 1980 – 1984, diện tích cây cà phê trên địa bàn Hướng Hóa tăng gấp 14 lần.

Những vườn cà phê hữu cơ đang sinh sôi, phát triển trên vùng đất xã Hướng Phùng, huyện Hướng Hóa. Ảnh: Khánh Anh

Qua các năm 1988-1990, toàn huyện đã trồng thêm 360ha cà phê, chưa kể 250ha cà phê của nông trường quốc doanh và tổ hợp cà phê Tân Liên là dấu hiệu mới trong việc liên doanh, liên kết phát triển sản xuất.

Đến giờ này, diện tích cà phê của toàn huyện là hơn 3.700ha, diện tích cho thu hoạch khoảng gần 3.300ha, sản lượng ước đạt trên 4.000 tấn nhân (tương đương 40.800 tấn quả tươi), năng suất đạt 12,5ha tạ nhân/ha, giá bán trung bình 15.000kg. Diện tích tái canh gần 150ha.

Trải qua giai đoạn những năm về trước khi cà phê gần như xuất khẩu thô và ít chú ý đến thương hiệu cũng như chất lượng thì giờ này với sự phát triển về diện tích, cà phê Khe Sanh dần khẳng định được thương hiệu trên thương trường trong nước và quốc tế. Những nhà máy, những câu lạc bộ, hợp tác xã hình thành cùng chia sẻ những phương thức canh tác, thu hoạch và chế biến theo hướng cà phê sạch, hữu cơ và phát triển theo hướng bền vững.

Một trong những mô hình cà phê "From farm to cup" mang đến trải nghiệm cà phê cho du khách khi đến Hướng Hóa. Ảnh: Khánh Anh

Từ sự trù phú của vùng đất Khe Sanh, những hạt cà phê như Liberica, Arabica được chăm chút, chọn lọc qua những giai đoạn kĩ lưỡng để dần khẳng định thương hiệu của mình. Để có được những điều đó, không chỉ là sự hỗ trợ của chính quyền địa phương mà chính những con người gắn bó với mảnh đất này dốc biết bao tâm huyết vào từng hạt cà phê.

Để rồi, nỗ lực đó đã mang đến những trái ngọt khi cà phê đặc sản Khe Sanh đã 4 năm liên tục ở vị trí đầu của cà phê Việt Nam, hay là niềm tự hào khi sản phẩm của Pun Coffe vinh dự được Viện Chất lượng cà phê quốc tế xếp thứ 5 trên bảng xếp hạng cà phê đặc sản thế giới vào năm 2023.

Dù chưa có những nhà máy lớn, những “ông trùm” trong ngành cà phê Việt Nam nhưng cà phê của vùng đất này đã và đang bắt đầu định hình hướng phát triển mới: Cà phê đặc sản. Những lô hàng cà phê từ đây đã đến với những thị trường quốc tế, có cả thị trường khó tính như Mỹ, Châu Âu.

Đến Khe Sanh không chỉ thưởng thức, nhâm nhi li cà phê mang hương vị độc đáo mà còn được trải nghiệm về một vùng đất chứa đựng những di tích lịch sử, thắng cảnh. Cùng với chính quyền địa phương, những người “làm cà phê” tiếp tục xây dựng một vùng cà phê xứng tầm trăm năm và danh tiếng “cà phê Khe Sanh” sẽ được đánh thức trên thương trường quốc tế.