(Thanh tra) - Từ ngày 1/7/2025, Việt Nam có hệ thống tòa chuyên trách SHTT ở cấp khu vực. Đây là một bước ngoặt. Nhưng theo các luật sư Nguyễn Thanh Hà (SB Law), Lưu Tiến Dũng (La Défense) và Nguyễn Thị Thuý Chung (ASL LAW) phân tích, để cơ chế này sống khỏe và phát huy tác dụng, còn nhiều việc phải làm: kiến trúc thể chế hợp lý, nhân lực hiểu cả luật lẫn công nghệ, tố tụng gọn và nhanh, đồng thời phối hợp hành chính – tư pháp thật chặt.
Điểm nghẽn đầu tiên là năng lực chuyên môn của người xét xử. Tranh chấp SHTT không chỉ là “so hai hình vẽ” hay “đếm điểm khác nhau”. Đó có thể là so sánh thuật toán phần mềm, đánh giá dữ liệu chuỗi cung ứng, xác định mức nhầm lẫn của người tiêu dùng, lượng hóa thiệt hại do đánh cắp bí mật kinh doanh. Nếu thẩm phán không đọc được “ngôn ngữ” kỹ thuật, phán quyết khó chạm đúng bản chất. Cảm nhận “bị xử chưa thấu đáo” sẽ len vào cộng đồng doanh nghiệp và nhà đầu tư, làm giảm niềm tin vào khả năng bảo vệ tài sản vô hình.
Nút thắt thứ hai là độ trễ tố tụng so với tốc độ vi phạm. Trong thế giới số, một mẫu thiết kế hay phần mềm bị xâm phạm có thể lan đi trong vài giờ. Nhưng thủ tục khởi kiện, thu thập chứng cứ, giám định, xét xử… thường mất hàng tháng, thậm chí lâu hơn. Khoảng trống ấy tạo ra “vùng mất mát” nơi thiệt hại cứ tăng, còn người bị hại chỉ biết chờ. Khi bản án đến, lợi thế cạnh tranh đã lở mất.
Từ trải nghiệm hành nghề, LS Nguyễn Thanh Hà đề nghị nhìn cơ chế tài phán như một hệ sinh thái. Thứ nhất là kiến trúc thể chế: ngoài các tòa SHTT khu vực, nên sớm hình thành bộ phận chuyên trách ở cấp tỉnh và cấp cao, tập trung thẩm phán có nền tảng kinh tế – công nghệ, luân chuyển từ mảng kinh doanh – thương mại để tích lũy năng lực. Thứ hai là nhân lực: phải có chương trình đào tạo bài bản về kỹ thuật, quy trình giám định, định giá thiệt hại và chứng cứ số; đi kèm cơ chế thu hút chuyên gia công nghệ tham gia phiên tòa với vai trò trợ lý chuyên môn. Thứ ba là tố tụng hiện đại: đẩy mạnh phiên tòa điện tử, cho phép nộp đơn, nộp chứng cứ, tham dự trực tuyến; có thủ tục rút gọn cho vụ việc đơn giản; và biện pháp khẩn cấp tạm thời được hướng dẫn chi tiết để thẩm phán mạnh dạn áp dụng.
LS Lưu Tiến Dũng đề xuất một bước đi “vừa sức mà hiệu quả sớm”: trước khi nghĩ tới mô hình tòa SHTT độc lập như Nhật hay Trung Quốc, hãy thiết lập các phòng/ban SHTT trong TAND cấp tỉnh và cấp cao, tập trung hồ sơ về một mối chuyên môn, tạo “khối hiểu biết chung” và dần hình thành án lệ ổn định. Song song, cần một Nghị quyết hướng dẫn của Hội đồng Thẩm phán về biện pháp khẩn cấp trong tranh chấp SHTT: tiêu chí áp dụng, cách xác định nguy cơ thiệt hại khó khắc phục, giá trị hàng hóa, phạm vi ảnh hưởng. Khi “điểm tựa pháp lý” rõ ràng, thẩm phán sẽ yên tâm ra lệnh dừng sản xuất, niêm phong, thu giữ khi cần, rút ngắn độ trễ giữa hành vi và phán quyết.
Một điểm then chốt khác là kết nối hành chính – tư pháp. Nhiều vụ việc khởi nguồn từ đường dây nóng của Quản lý thị trường, Hải quan, Thanh tra KH&CN. Nếu dữ liệu xử lý hành chính được liên thông với Tòa án và Viện kiểm sát qua cổng điện tử, vụ việc sẽ di chuyển nhanh hơn, tránh trùng lặp và chấm dứt tình trạng “phạt cho tồn tại”. Khi bản án được thi hành nhanh, thông điệp răn đe mới đến đúng người, đúng lúc.
Trong kỷ nguyên số, chứng cứ số là chuyện “cơm bữa”. Log máy chủ, dữ liệu sàn thương mại điện tử, dấu vết trên blockchain… đều có thể là chứng cứ. Vì vậy, cần một khung pháp lý về chứng cứ số: cách thu thập, bảo quản, thẩm định, đảm bảo “chuỗi bảo quản chứng cứ” rõ ràng để tòa chấp nhận. Đây là việc không tốn quá nhiều ngân sách nhưng giúp rút ngắn thời gian tranh tụng.
Tất nhiên, tòa không phải “một mình một ngựa”. Trọng tài thương mại và các hình thức giải quyết tranh chấp thay thế cần được khuyến khích trong các hợp đồng chuyển giao công nghệ, cấp phép nhãn hiệu, bản quyền phần mềm. Khả năng xử lý nhanh, linh hoạt và bảo mật cao của trọng tài là một ưu điểm mà nhiều doanh nghiệp cần, nhất là khi thời gian là sinh mệnh của sản phẩm.
Góc nhìn của LS Nguyễn Thị Thuý Chung nhắc chúng ta về một mối gắn bó khác: SHTT và chuyển giao công nghệ. Nếu không có khung pháp lý tin cậy và khả năng bảo vệ quyền ở tòa, doanh nghiệp sẽ ngại công khai công nghệ lõi, ngại hợp tác, ngại thương mại hóa. Khi đó, dòng chảy tri thức từ viện trường ra thị trường bị nghẽn, sản phẩm mới khó hình thành. Muốn làm thông mạch này, doanh nghiệp cần “chắc tay” ở khâu đăng ký bảo hộ trong nước và ở thị trường mục tiêu, hợp đồng chuyển giao phải chặt từ phạm vi quyền đến điều khoản bảo mật, chống cạnh tranh. Về phía Nhà nước, thủ tục cần gọn lại, ưu đãi rõ ràng hơn với hoạt động chuyển giao, và cơ chế sàn giao dịch công nghệ minh bạch để kết nối bên có – bên cần.
Tất cả những mảnh ghép ấy đều gắn với tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW, coi tài sản vô hình là nguồn lực, bảo vệ quyền tài sản và thực thi hợp đồng, giảm rủi ro pháp lý cho người kinh doanh. Khi tòa chuyên trách vận hành trơn tru, biện pháp khẩn cấp được áp dụng đúng lúc, chứng cứ số được tiếp nhận trọn vẹn, trọng tài được sử dụng linh hoạt, và liên thông dữ liệu được thiết lập, chúng ta sẽ có một cơ chế tài phán SHTT không chỉ “có tên”, mà có răng. Khi đó, doanh nghiệp sẽ tin rằng quyền của mình được bảo vệ kịp thời, còn người có ý định vi phạm sẽ biết không dễ “lách”.
Điều doanh nghiệp cần không phải những khẩu hiệu đẹp, mà là độ chắc của lá chắn. Một phán quyết nhanh, đúng và thi hành được sẽ tiếp sức cho người làm ăn tử tế, mở đường cho đổi mới nảy mầm ngay trên dây chuyền sản xuất. Khi bản án theo kịp hành vi, thị trường sẽ bớt méo mó, còn tinh thần dựng xây theo Nghị quyết 68 sẽ có điểm tựa vững chắc để đi vào đời sống./.
