(Thanh tra) - Trong công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân, vai trò giám sát của Nhân dân ngày càng được đề cao và khẳng định. Người dân không chỉ là đối tượng thụ hưởng chính sách mà còn là chủ thể tích cực trong công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Nói cách khác, khi người dân thực hiện quyền giám sát, phản ánh, tố giác, họ chính là những “thanh tra Nhân dân” đầy trách nhiệm và bản lĩnh.
Hiến pháp năm 2013 và các đạo luật liên quan như Luật Thanh tra, Luật Tố cáo, Luật Phòng chống tham nhũng, Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở… đều khẳng định quyền giám sát của Nhân dân, thông qua các hình thức như góp ý, kiến nghị, phản ánh, tố giác, khiếu nại… Các hình thức này không chỉ giới hạn trong khuôn khổ sinh hoạt tổ dân phố hay hội nghị cử tri, mà còn mở rộng trên môi trường mạng xã hội, báo chí, các kênh tiếp nhận thông tin của cơ quan công quyền.
Thực tiễn đã chứng minh, nơi nào phát huy tốt vai trò giám sát của người dân, nơi đó hạn chế được tiêu cực. Ngược lại, nơi nào dân bị “vô hiệu hóa” quyền giám sát, nơi đó dễ phát sinh sai phạm, thậm chí là “lợi ích nhóm”, tham nhũng, trục lợi chính sách. Nhiều vụ việc lớn bị phát hiện, không phải từ thanh tra chuyên ngành, mà từ đơn thư tố cáo của người dân, từ bài viết báo chí hay một status chia sẻ trên mạng xã hội, sau đó được các cơ quan chức năng vào cuộc làm rõ.
Những vụ việc sai phạm trong quản lý đất đai ở nhiều địa phương những năm qua như Hà Nội, Quảng Nam, Bình Dương… đều xuất phát từ phản ánh của người dân. Họ là những người sinh sống trực tiếp tại địa bàn, thấy được bất thường trong việc giao đất, đền bù, đấu thầu, xây dựng... Những nguồn tin phản ánh của nhân dân cũng chính là cơ sở để các cơ quan chức năng vào cuộc, tiến hành thanh tra, kiểm tra.
Có thể nói, người dân là “bức tường phòng thủ” đầu tiên trong phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Họ phát hiện từ những điều nhỏ nhất, mà nếu không bị ngăn chặn sớm sẽ trở thành mầm mống của sai phạm lớn.
Tuy nhiên, để trở thành “thanh tra Nhân dân”, người dân cần có sự hiểu biết nhất định về pháp luật, có bản lĩnh để đối mặt với áp lực xã hội, thậm chí là sự chống đối từ những người bị phản ánh. Không ít trường hợp người dân tố giác tiêu cực đã bị trả thù, đe dọa, thậm chí bị cô lập trong cộng đồng.
Do đó, pháp luật cần tiếp tục hoàn thiện các cơ chế bảo vệ người tố cáo. Luật Tố cáo năm 2018 đã quy định khá cụ thể về quyền được bảo vệ bí mật nhân thân, bảo vệ tính mạng, tài sản, danh dự… của người tố cáo. Nhưng trên thực tế, việc triển khai vẫn còn bất cập. Nhiều người dân chưa mạnh dạn tố cáo vì sợ bị trả thù, hoặc đơn thư không được giải quyết dứt điểm, dẫn đến tâm lý ngại va chạm.
Chính quyền các cấp cần xem việc tiếp nhận, xử lý phản ánh của người dân như một kênh thông tin quan trọng. Đồng thời, tổ chức các buổi tập huấn pháp luật, hướng dẫn viết đơn đúng quy trình, tăng cường phổ biến Luật Tố cáo, Luật Thanh tra, giúp người dân không chỉ “phản ánh đúng” mà còn “phản ánh trúng”.
Không thể phủ nhận mạng xã hội ngày nay đã trở thành công cụ giám sát sắc bén, khi người dân có thể đăng tải video, hình ảnh, bài viết phản ánh các hành vi sai trái. Nhưng nếu không kiểm chứng thông tin, dễ dẫn tới hiện tượng “thanh tra mạng xã hội” lấn át quy trình pháp lý, gây hoang mang dư luận, ảnh hưởng tới danh dự cá nhân, tổ chức chưa được xác minh.
Vì vậy, sự giám sát của Nhân dân cần được đặt trong một khuôn khổ pháp luật rõ ràng, minh bạch, công bằng, không để xảy ra tình trạng “cá nhân hóa” quyền lực giám sát thành công cụ trả thù hay bôi nhọ. Người dân cần ý thức rằng giám sát là để “xây dựng” chứ không phải để “triệt hạ”.
Mỗi người dân, bằng tinh thần trách nhiệm, hiểu biết pháp luật, sự dũng cảm và công tâm đều có thể trở thành một “thanh tra Nhân dân” thực thụ. Khi dân đã mạnh dạn lên tiếng, cần một chính quyền cầu thị, một xã hội tôn trọng sự thật, Nhà nước biết lắng nghe, thì tiêu cực sẽ không còn “vùng cấm” và niềm tin vào công lý sẽ ngày càng được củng cố.
Theo Luật sư Ngô Quốc Khanh, Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội: “Sự tham gia của người dân trong giám sát cần được Nhà nước xem là một phần không thể thiếu trong cơ chế kiểm soát quyền lực. Ở nhiều quốc gia, các mô hình “giám sát cộng đồng” đã chứng minh tính hiệu quả cao, khi gắn kết người dân vào quy trình ra quyết định và thực thi chính sách. Tại Việt Nam, chúng ta cần sớm xây dựng hành lang pháp lý riêng biệt để điều chỉnh hoạt động giám sát xã hội, giúp người dân giám sát không chỉ đúng mà còn trúng, tránh tình trạng suy diễn, cảm tính hoặc lợi dụng để gây tổn hại uy tín tổ chức, cá nhân”.
