Cần có cơ chế tài chính vùng cho phát triển liên kết (ảnh MN)

Thực tế hiện nay cho thấy, vốn đầu tư công vẫn được phân bổ theo đơn vị hành chính, mỗi tỉnh giữ phần mình, ưu tiên các dự án nội tỉnh. Những dự án liên kết vùng, xuyên địa giới hành chính như Vành đai 4, cao tốc TP.HCM – Mộc Bài mở rộng, hay cảng trung chuyển vùng… lại không có một dòng vốn chung nào đứng ra bảo đảm triển khai đồng bộ.

Do đó, mỗi đoạn tuyến thường rơi vào tình trạng tỉnh nào mạnh thì làm trước, tỉnh nào yếu thì chờ vốn, hoặc thậm chí “nằm chờ” trong kế hoạch trung hạn mà không biết bao giờ được phân bổ. Hệ quả là công trình bị chia khúc, dở dang, làm mất hiệu quả tổng thể và gây lãng phí lớn cho ngân sách.

Không có quỹ vùng – không thể có ưu tiên vùng

Việc thiếu một quỹ phát triển vùng hoặc cơ chế tài chính chung là điểm nghẽn lớn nhất hiện nay. Trong khi Nghị quyết 154/NQ-CP đã yêu cầu xây dựng cơ chế tài chính đặc thù cho vùng Đông Nam Bộ, thì đến nay vẫn chưa có bất kỳ cơ chế phân bổ vốn nào vượt ra khỏi giới hạn “tỉnh nào lo tỉnh đó”.

Luật Ngân sách hiện hành cũng chưa cho phép một địa phương góp vốn cho dự án không nằm trên địa bàn mình, trừ khi có cơ chế đặc thù do Quốc hội hoặc Chính phủ phê duyệt. Điều này khiến cho việc phối hợp đầu tư liên vùng gặp rào cản cả về pháp lý lẫn thực tiễn điều hành.

Theo các chuyên gia về kinh tế, Vùng Đông Nam Bộ, với đặc thù đóng góp hơn 32% GDP cả nước, xứng đáng được thí điểm cơ chế tài chính vùng như:

Thành lập Quỹ phát triển hạ tầng vùng Đông Nam Bộ, có sự góp vốn của Trung ương và các địa phương theo tỷ lệ hợp lý;

Cho phép Hội đồng điều phối vùng được đề xuất danh mục dự án ưu tiên và phân bổ vốn trung hạn;

Cho phép ủy thác vốn đầu tư công từ địa phương về quỹ vùng để triển khai dự án liên kết;

Giao Bộ Tài chính xây dựng hướng dẫn cụ thể, trình Chính phủ phê duyệt theo hướng thí điểm.

Đáng chú ý, TP.HCM từ năm 2022 đã chủ động đề xuất mô hình Quỹ phát triển vùng TP.HCM mở rộng, đặt vấn đề huy động vốn hỗn hợp (ngân sách, trái phiếu, ODA, xã hội hóa…) để triển khai các dự án có tính liên kết cao. Tuy chưa được thể chế hóa, nhưng đây là tín hiệu cho thấy nhu cầu thực tiễn đã vượt lên khuôn khổ pháp lý hiện hành.

Một góc khu vực quận 1 (cũ), TP.HCM được quy hoạch bài bản (ảnh minh hoạ)

Bài học từ vùng Thủ đô: Từ quy hoạch chung đến chia sẻ nguồn lực

Trước năm 2016, vùng Thủ đô Hà Nội từng gặp khó khăn trong điều phối đầu tư hạ tầng khi không có một cơ chế tài chính chung, mỗi tỉnh đều lo phần việc của mình. Tuy nhiên, bước ngoặt xuất hiện khi Chính phủ ban hành Quyết định 768/QĐ-TTg về Quy hoạch vùng Thủ đô đến năm 2030, tầm nhìn đến 2050. Trên cơ sở quy hoạch tích hợp đó, Hà Nội, Bắc Ninh, Hưng Yên, Vĩnh Phúc… đã cùng cam kết chia sẻ vốn đầu tư cho các tuyến vành đai, trục hướng tâm.

Không dừng ở quy hoạch, các địa phương đã phối hợp góp vốn cho các dự án như Vành đai 4 và các tuyến đường kết nối xuyên tỉnh, thông qua một cơ chế điều phối có sự chủ trì của Ban Chỉ đạo vùng. Đặc biệt, Hà Nội đóng vai trò đầu mối, chủ động dẫn dắt phối hợp, ủy thác vốn và thiết kế cơ chế phối hợp vận hành công trình sau đầu tư.

Tính đồng thuận chính trị, khả năng chia sẻ nguồn lực và cách thiết kế lợi ích hài hòa giữa các tỉnh đã giúp mô hình này vận hành hiệu quả – là minh chứng rõ ràng rằng: khi có quy hoạch chung và cơ chế đồng tài trợ, bài toán tài chính vùng hoàn toàn có thể giải được.

Tài chính vùng – không chỉ là tiền, mà là quyền tổ chức lại không gian phát triển

Khi có một cơ chế tài chính vùng thực sự, không chỉ các công trình giao thông mà cả không gian công nghiệp, đô thị, logistics, môi trường… mới có thể được thiết kế lại một cách tổng thể. Đó là tiền đề để Đông Nam Bộ thoát khỏi tình trạng manh mún, phát triển “mạnh ai nấy chạy”, tiến tới một cấu trúc vùng hiện đại, hiệu quả, bền vững.

Không có tài chính vùng, liên kết vùng vẫn chưa đi vào cuộc sống, đã đến lúc phải gỡ nút thắt này bằng những quyết định chính trị mạnh mẽ và tầm nhìn vượt lên lợi ích địa phương.

Kỳ 3: Quy hoạch không gian phát triển vùng - tư dẫn lối tầm nhìn đến liên kết thực chiến