(Thanh tra) - Khi tiếng súng chống thực dân pháp bùng nổ, ông trở thành một cán bộ năng động xông xáo khi giữ vai trò chủ bút tờ báo của tỉnh, kiêm làm công tác tuyên huấn ở khu Tả ngạn... Sân khấu nhớ đến Hoàng Luyện - một tác giả đã cống hiến hết mình cho nghệ thuật – một chiến sĩ từng cầm súng chiến đấu, một nghệ sĩ tài hoa của sân khấu Việt Nam.
Tác giả Hoàng Luyện tên thật là Phạm Vũ La, sinh ra và lớn lên trên đất chèo truyền thống ở làng Dĩ Sử, Mỹ Hào, Hưng Yên. Năm 1943, Hoàng Luyện thoát ly gia đình gia nhập đội ngũ chiến sĩ Cách mạng hoạt động bí mật hoặc công khai.
Nhiều vở diễn được xem như một sự kiện của sân khấu
Do yêu cầu của thực tế Cách mạng, Hoàng Luyện cầm bút viết ca dao, hò vè động viên, tuyên tuyền các tầng lớp Nhân dân tham gia kháng chiến. Rồi từ đó làm quen với sân khấu lửa trại lưu động của thời kháng chiến mà chắp bút viết hàng loạt hoạt cảnh, kịch ngắn hoặc những lớp chèo phục vụ kịp thời phong trào du kích vùng ven tả ngạn sông Hồng.
Từ cán bộ hoạt động bí mật trở thành hạt nhận tích cực của văn nghệ quần chúng, càng tham gia phong trào diễn kịch, khả năng sáng tác tiềm ẩn sâu xa trong con người Hoàng Luyện càng được dịp bộc lộ. Với tinh thần hiếu học, cần cù, Hoàng Luyện không ngừng rèn luyện bản thân, vươn mình thử sức sáng tác từ kịch ngắn đến kịch dài với tư duy của một tác giả sân khấu.
Thủ đô giải phóng, năm 1954, tác giả Hoàng Luyện về làm cán bộ Vụ Nghệ thuật, Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), tham gia công tác đào tạo sân khấu tại Hà Nội. Trong môi trường mới, với nhiều thuận lợi và cả những đòi hỏi cao hơn, Hoàng Luyện vẫn giữ được cốt cách của một nghệ sĩ – chiến sĩ.
Một mặt ông tự học, nâng cao trình độ chuyên môn, mặt khác tiếp tục mạch sáng tác vốn có, âm thầm và cần mẫn lần lượt công bố những kịch bản mới. Là người con của đất chèo truyền thống, nhưng ông lại mê say cải lương và thành danh với hàng loạt tác phẩm ở thể loại này như “Nắng tháng Tám” ( 1970); “Bài ca mùa Xuân” (1976 ), “Vó ngựa trong mây” (1983), “Giấc mộng hoa đào” (1987).
Kịch bản của ông được nhiều đơn vị sân khấu trên cả nước dàn dựng như: Đoàn Cải lương Kim Phụng, đoàn Cải lương Chuông Vàng – Hà Nội, Nhà hát Cải lương Trung ương, đoàn Cải lương Hải phòng, đoàn Cải lương Bình Minh – Nam định, đoàn Cải lương Lúa Vàng – Quảng Ninh, Đoàn Cải lương Tuý Nguyệt – Đà Nẵng, đoàn Cải lương Tiếng Ca sông Cửu long, đoàn Cải lương Hương Dạ Thảo – Minh Hải và các đoàn chèo Thanh Hoá, Hải Hưng, ..
Đặc biệt, vở “Bà mẹ trên sông Hồng” đã trải qua đêm diễn thứ 2.000 và được xem như một sự kiện của sân khấu.
“Bà mẹ trên sông Hồng” - kịch bản thành công nhất của ông là kết quả của hàng chục năm hoạt động vùng tề bên kia sông Hồng với bao lần chứng kiến sự đấu tranh anh dũng của những người mẹ, người chị làm du kích. Đây là vở cải lương đầu tiên có hình ảnh người nông dân vùng đồng bằng Bắc bộ, nhưng vẫn mang đậm bản sắc của loại hình sân khấu cải lương.
Một nghệ sĩ hồi tưởng: “Hơn 40 diễn viên nghệ sĩ cải lương đoàn Kim Phụng hồi hộp từ chiều trong phòng hóa trang, đang hoàn tất những việc cuối cùng lên sàn. Nhiều vị lãnh đạo thành phố, Hội sân khấu, ngành văn hóa có mặt rất sớm, gương mặt tươi cười lạ thường. Còn Hoàng Luyện, tác giả kịch bản cùng người vợ thân yêu khiêm nhường, kín đáo ngồi hàng ghế phía cuối, ánh mắt rưng rưng".
"Màn mở, cảnh con sông đỏ phù sa dậy sóng, bóng một bà mẹ mải miết chèo thuyền, tới bãi lau rậm rạp. Hậu đài thấp thoáng bóng đồn bốt ẩn hiện trong ánh đèn pha quét sáng cả vùng quê. Dàn nhạc dạo lên giai điệu “Ca thu hồ” tha thiết theo mái chèo gấp gáp của mẹ Thảo. Dòng sông Hồng đỏ ngầu phù sa, bờ đẹp lúa xanh màu quê ta...”, vẫn nghệ sĩ này chia sẻ.
Theo nghệ sĩ, không khí xúc động thấm đẫm tâm hồn người diễn, người xem hơn hai tiếng đồng hồ. Phút cuối cùng bỗng òa vỡ không thể kìm nén. Cả sàn diễn đầy hoa, nụ cười và những dòng nước mắt". Vở diễn “Bà mẹ trên sông Hồng” được trao Giải thưởng của Hội nghệ sĩ sân khấu Việt Nam năm 1960 và được Đoàn cải lương Kim Phụng biểu diễn suốt 20 năm với trên 2000 đêm diễn từ Bắc đến Nam.
Tiếp sau “Bà mẹ trên sông Hồng” là “Nắng tháng Tám” - vở cải lương khai thác đề tài cuộc đấu tranh của công nhân và đồng bào vùng than với bọn chủ mỏ và thực dân trong những năm tiền khởi nghĩa. Kịch bản “Nắng tháng Tám” được Đoàn cải lương Trung ương (nay là Nhà hát Cải lương Việt Nam) dàn dựng trong suốt những năm của thập kỷ 70 và cũng đạt kỷ lục hơn 500 đêm diễn. Khi ấy, có những thời điểm “Nắng tháng Tám” được diễn liên tục cả tuần, mà đêm nào cũng chật ních khán giả.
Không chỉ là tác giả của các kịch bản cải lương, tác giả Hoàng Luyện còn là cây bút của làng chèo với hơn chục kịch bản lớn nhỏ về đề tài chiến tranh chống Mỹ, như: “Trên đồi vinh quang”, “Nàng tiên thuở ấy”, “Bài thơ bên núi Cánh Diều”, “Cánh buồm nâu”…
Một chiến sĩ từng cầm súng chiến đấu, một nghệ sĩ tài hoa của sân khấu Việt Nam
Với những đóng góp nối bật cho sân khấu truyền thống, năm 2017, cố tác giả Hoàng Luyện được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.
Năm 2021, vở diễn “Cây gậy thần” (còn có tên gọi “Thiên duyên huyền tích”) cũng được dàn dựng trong dự án “Huyền sử Việt” với sự kết hợp độc đáo giữa nghệ thuật xiếc và cải lương do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đặt hàng.
Vở diễn khai thác về huyền tích Chử Đồng Tử - Tiên Dung, mối thiên duyên vô tiền khoáng hậu thể hiện khát vọng tự do và hạnh phúc của con người đã trở thành câu chuyện thấm đẫm chất thơ, nhiều chiêm nghiệm về triết lý nhân sinh và quen thuộc trong tâm thức của biết bao thế hệ người Việt.
Sau đó, Nhà hát Chèo Thái Bình cũng dàn dựng hai tác phẩm của ông là “Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm” và “Thiên duyên huyền tích” để tham gia Liên hoan Chèo toàn quốc năm 2022, trong đó, “Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm” vinh dự nhận Huy chương Vàng.
Tác giả Hoàng Luyện sinh ngày 3/4/1925 mất ngày 28/4/2001. Tháng 4 này là tròn 100 năm ngày sinh và 24 năm ngày ông vĩnh viễn ra đi, giới sân khấu nhớ đến một tác giả đã cống hiến hết mình cho nghệ thuật – một chiến sĩ từng cầm súng chiến đấu, một nghệ sĩ tài hoa của sân khấu Việt Nam.
