(Thanh tra) - Không chỉ đóng vai trò trụ cột kinh tế, cà phê ở Đắk Lắk đang được nhìn nhận như một di sản văn hóa sống - nơi hội tụ tri thức bản địa, bản sắc cộng đồng và khát vọng phát triển bền vững, từng bước định vị vị thế của “thủ phủ cà phê Việt Nam” trên bản đồ di sản và sáng tạo toàn cầu.
Di sản cà phê – chiều sâu văn hóa từ tri thức bản địa
Trong dòng chảy hội nhập và biến đổi nhanh chóng của nền kinh tế toàn cầu, cà phê Đắk Lắk không còn đứng yên ở vai trò một sản phẩm nông nghiệp. Trải qua nhiều thế hệ, hạt cà phê Robusta nơi đây đã gắn bó mật thiết với đời sống, lao động, phong tục và ký ức cộng đồng của các dân tộc Tây Nguyên, tạo nên một hệ tri thức bản địa phong phú và bền bỉ.
Theo Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk Trần Hồng Tiến, Buôn Ma Thuột - “trái tim” của ngành cà phê Việt Nam từ lâu đã ghi dấu ấn trên bản đồ cà phê thế giới không chỉ bằng sản lượng hay chất lượng, mà bằng chiều sâu văn hóa. Hạt cà phê Đắk Lắk là kết tinh của tri thức canh tác, kinh nghiệm ứng xử với thiên nhiên, sự sáng tạo trong chế biến và cả văn hóa thưởng thức được cộng đồng bồi đắp, gìn giữ qua nhiều thế hệ.
Cà phê đã trở thành không gian giao lưu văn hóa đặc biệt. Những thực hành trồng, chăm sóc, thu hái, rang xay và thưởng thức cà phê phản ánh sự giao thoa giữa truyền thống bản địa và các giá trị văn hóa toàn cầu. Chính quá trình tiếp biến ấy đã tạo nên bản sắc riêng của văn hóa cà phê Đắk Lắk, vừa mang tính địa phương sâu sắc, vừa có khả năng đối thoại với thế giới.
Các nhà nghiên cứu cho rằng, tri thức cà phê không tồn tại như những kỹ thuật đơn lẻ, mà gắn với đạo đức lao động, chuẩn mực ứng xử cộng đồng và các câu chuyện truyền đời về hành trình gắn bó với cây cà phê. Qua đó, hình thành ký ức tập thể, củng cố cấu trúc xã hội và nuôi dưỡng niềm tự hào bản sắc của cư dân Tây Nguyên.
Đặc biệt, trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng tác động mạnh mẽ đến nông nghiệp, những phương thức canh tác truyền thống như trồng xen canh, tưới tiết kiệm, canh tác tái sinh… đang cho thấy giá trị vượt thời gian. Đây không chỉ là kinh nghiệm sản xuất, mà là nguồn tri thức quý giúp cộng đồng thích ứng, bảo vệ tài nguyên và hướng tới phát triển bền vững.
Từ di sản văn hóa đến động lực phát triển bền vững
Nhận thức rõ giá trị đa chiều của cà phê, Đắk Lắk đang từng bước chuyển dịch tư duy phát triển từ “mở rộng diện tích” sang “nâng cao chất lượng và giá trị gia tăng”, gắn kết hài hòa giữa kinh tế xanh, nông nghiệp bền vững, du lịch văn hóa và công nghiệp sáng tạo.
Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Trần Hồng Tiến nhấn mạnh, định hướng phát huy giá trị di sản cà phê của tỉnh phù hợp với triết lý của UNESCO: “Bảo tồn dựa vào cộng đồng, phát triển dựa trên di sản, bền vững dựa vào văn hóa”. Theo đó, cộng đồng địa phương không chỉ là chủ thể gìn giữ tri thức, mà còn là trung tâm của quá trình sáng tạo, quản lý và hưởng lợi từ di sản.
Trong tiến trình này, việc xây dựng hồ sơ khoa học “Tri thức trồng và chế biến cà phê Đắk Lắk” trình UNESCO ghi danh vào Danh sách Thực hành tốt bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể được xem là dấu mốc quan trọng. Đây không chỉ là sự ghi nhận giá trị văn hóa cà phê Việt Nam, mà còn mở ra cơ hội nâng cấp vị thế cà phê Đắk Lắk trong chuỗi giá trị toàn cầu.
Các chuyên gia cho rằng, di sản hóa cà phê không đồng nghĩa với “đóng khung” văn hóa, mà cần được tiếp cận như một quá trình sống động, gắn với sinh kế và đời sống đương đại. Việc cân bằng giữa bảo tồn tính nguyên bản và khai thác phục vụ du lịch, sáng tạo là bài toán then chốt để cà phê vừa là nguồn lực kinh tế, vừa tiếp tục là chất liệu văn hóa sống của Tây Nguyên.
Từ Lễ hội Cà phê Buôn Ma Thuột được tổ chức định kỳ, đến các không gian trải nghiệm như Bảo tàng Thế giới Cà phê, thiền cà phê, du lịch nông nghiệp… cà phê đang trở thành cầu nối giữa di sản và sáng tạo đương đại. Những hoạt động này góp phần định vị Đắk Lắk như một trung tâm văn hóa cà phê, nơi di sản không chỉ được trưng bày, mà được thực hành, lan tỏa và tái tạo giá trị.
Hơn thế, cà phê còn đóng vai trò như chất xúc tác cho đối thoại văn hóa, kết nối cộng đồng và thúc đẩy các mô hình phát triển bao trùm. Trong hệ giá trị ấy, con người là trung tâm, tri thức bản địa là nền tảng và văn hóa là động lực cho phát triển bền vững.
Từ hạt cà phê nhỏ bé, Đắk Lắk đang từng bước kể câu chuyện lớn về di sản, bản sắc và khát vọng vươn ra thế giới. Cà phê vì thế không chỉ hiện diện trong ly cà phê mỗi ngày, mà còn trở thành biểu tượng của một vùng đất giàu tri thức, sáng tạo và trách nhiệm với tương lai, nơi di sản sống tiếp tục được nuôi dưỡng để đồng hành cùng phát triển.
