(Thanh tra) - Vụ án Trương Mỹ Lan và đồng phạm tại Ngân hàng SCB được đánh giá là vụ án kinh tế - tham nhũng có quy mô lớn nhất lịch sử tố tụng Việt Nam, gây thiệt hại đặc biệt nghiêm trọng, để lại nhiều bài học trong quản trị ngân hàng, kiểm soát cổ đông chi phối và phòng ngừa tội phạm ngoài khu vực Nhà nước.
Tại Hội thảo “Phòng, chống tham nhũng trong khu vực ngoài Nhà nước”, diễn ra ngày 9/12, do Thanh tra Chính phủ phối hợp Văn phòng Liên hợp quốc về Ma túy và Tội phạm (UNODC) tổ chức, ông Lê Hữu Ngọc, Kiểm sát viên cao cấp thuộc Vụ Công tố và Kiểm sát điều tra án kinh tế, tham nhũng, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao đã chia sẻ các vụ án tham nhũng lớn liên quan đến khu vực ngoài nhà nước trong thời gian qua.
Qua đó, tập trung làm rõ một vụ án điển hình, có quy mô, tính chất đặc biệt nghiêm trọng – vụ Trương Mỹ Lan và đồng phạm tại Ngân hàng TMCP Sài Gòn (SCB), vụ án đã được xét xử sơ thẩm, phúc thẩm và bản án đã có hiệu lực.
Vì vậy, các thông tin liên quan có thể công khai phục vụ nghiên cứu, trao đổi chuyên môn, theo ông Ngọc.
Vụ án Trương Mỹ Lan, SCB được xác định là vụ án tham nhũng kinh tế phức tạp nhất từng phát hiện tại Việt Nam, với thiệt hại hàng trăm nghìn tỷ đồng, hàng nghìn cá nhân liên quan, phạm vi hoạt động trải rộng nhiều lĩnh vực. Đây là minh chứng rõ ràng rằng tham nhũng trong khu vực ngoài nhà nước có thể tạo ra thiệt hại không kém, thậm chí vượt xa nhiều vụ án xảy ra trong cơ quan công quyền nếu không được kiểm soát chặt chẽ.
Theo ông Ngọc, trong giai đoạn 1, vụ án đưa ra xét xử 86 bị cáo với 8 tội danh, gồm tham ô tài sản, đưa nhận hối lộ, lợi dụng chức vụ, thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng, lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, vi phạm cho vay, vi phạm hoạt động ngân hàng…
Giai đoạn 2 tiếp tục xét xử 34 bị cáo với 3 tội danh lừa đảo chiếm đoạt tài sản, rửa tiền, vận chuyển trái phép tiền tệ qua biên giới. Tổng cộng 120 bị can bị truy tố, 11 tội danh, con số chưa từng có tiền lệ trong lĩnh vực tài chính tư nhân.
Các cơ quan tiến hành tố tụng đã phải phân loại, đánh giá 1600 cá nhân liên quan, hơn một triệu bút lục; hàng loạt lĩnh vực bị lôi kéo vào vòng tội phạm tín dụng, ngân hàng, chứng khoán, định giá tài sản, thanh tra giám sát, quản lý tiền tệ và chuyển tiền xuyên biên giới. Đây cũng là vụ đầu tiên xử lý hành vi tham ô tài sản trong khu vực ngoài nhà nước với thiệt hại lên đến hàng chục tỷ USD.
Ông Ngọc phân tích, điểm đặc biệt trong vụ án là cơ cấu tội phạm được tổ chức chặt chẽ, phân vai rõ ràng, kéo dài trong nhiều năm do nhóm nội bộ SCB gồm lãnh đạo, giám đốc chi nhánh, cán bộ tín dụng lập hồ sơ vay giả, phê duyệt sai quy trình.
Bên cạnh đó, còn có nhóm bên ngoài như hệ sinh thái doanh nghiệp Vạn Thịnh Phát cùng các công ty trung gian được sử dụng để rút tiền, hợp thức hóa giao dịch, rửa tiền.
Ngoài ra, nhóm thuộc cơ quan quản lý như một số cán bộ thanh tra, giám sát ngân hàng nhận hối lộ, thiếu trách nhiệm, tiếp tay cho hành vi vi phạm.
Trương Mỹ Lan thông qua việc nắm 91,5% cổ phần SCB, đưa người thân tín vào các vị trí then chốt, biến SCB thành công cụ phục vụ lợi ích cá nhân. Thủ đoạn chủ yếu được sử dụng xuyên suốt là lập hồ sơ tín dụng khống, nâng khống tài sản đảm bảo, phát hành trái phiếu bất hợp pháp, tạo dòng tiền lòng vòng để che giấu nguồn gốc bất minh và chiếm đoạt tài sản ngân hàng.
Đáng chú ý, riêng 5,2 triệu USD hối lộ cho đoàn thanh tra Ngân hàng Nhà nước là vụ đưa – nhận hối lộ lớn nhất từng được phát hiện, phản ánh sự xuống cấp đạo đức công vụ và lỗ hổng giám sát trong lĩnh vực ngân hàng.
Kết quả điều tra cho thấy, số tiền được sử dụng để trả nợ, đảo nợ, chuyển ra nước ngoài, mua bán chứng khoán, đầu tư dự án… đều dựa trên chuỗi hợp đồng khống rất tinh vi. Tổng số tiền chuyển ra nước ngoài bằng thủ đoạn trái phép lên tới 4,5 tỷ USD.
Đến nay, cơ quan tố tụng đã thu hồi hàng chục nghìn tỷ đồng, bao gồm 12.351 tỷ VNĐ, 32,5 triệu USD, gần 3 tỷ cổ phần, cùng 1378 bất động sản, du thuyền, phương tiện vận tải, kim loại quý… Tuy nhiên, thiệt hại quá lớn cho thấy việc phát hiện, xử lý sau cùng không thể bù đắp hoàn toàn, từ đó đặt ra yêu cầu phải phòng ngừa từ sớm, từ xa.
Ông Ngọc cho biết, từ vụ án SCB có thể thấy rõ đặc điểm của tham nhũng ngoài khu vực nhà nước, trong đó, tội phạm tổ chức chặt chẽ như “tập đoàn”, phân lớp vai trò, lợi ích gắn kết, tạo vòng bảo vệ khép kín. Nhóm chủ mưu điều hành chiến lược, nhóm thực hành lập hồ sơ sai, nhóm hợp thức hóa hậu kiểm, nhóm thanh tra giám sát bao che. Sự phối hợp này khiến việc phát hiện sớm gần như bất khả nếu chỉ dựa trên quy trình kiểm tra truyền thống.
Tiếp đó là việc chi phối cổ phần và quyền lực thực tế tại ngân hàng chưa được kiểm soát hữu hiệu. Khi một cá nhân nắm cổ phần chi phối quá lớn mà thiếu cơ chế giám sát độc lập, rủi ro thao túng hệ thống tín dụng rất cao, dẫn đến nguy cơ “tư nhân hóa lợi ích, xã hội hóa rủi ro”.
Bên cạnh đó, công cụ tài chính bị lạm dụng để che giấu tội phạm. Phát hành trái phiếu khống, định giá tài sản ảo, lập công ty “ma”, ký hợp đồng khống, chuyển tiền lòng vòng trong ngoài nước… cho thấy hành vi tội phạm ngày càng tinh vi, đòi hỏi cán bộ tố tụng phải có trình độ cao, am hiểu sâu về nghiệp vụ tài chính.
Ngoài ra, thanh tra, giám sát chưa đủ mạnh. Dù SCB từng nhiều lần bị thanh tra nhưng vi phạm không được phát hiện kịp thời. Việc cán bộ thanh tra nhận hối lộ càng cho thấy nguy cơ tham nhũng trong chính cơ quan phòng chống tham nhũng nếu thiếu cơ chế giám sát độc lập.
Ông cũng cho rằng, vụ án tạo ra bài học đắt giá: ngoài xử lý nghiêm người phạm tội, phải chú trọng thu hồi tài sản tham nhũng, xác định rõ tài sản không liên quan để tránh ảnh hưởng quyền lợi hợp pháp của người dân, doanh nghiệp; đồng thời tránh áp dụng biện pháp kê biên, phong tỏa tràn lan.
Từ thực tiễn vụ án SCB, đại diện Viện Kiểm sát nhân dân tối cao đề xuất một số giải pháp nhằm siết chặt hành lang pháp lý, ngăn chặn tái diễn cơ chế lạm quyền trong tổ chức tín dụng.
Cụ thể là, bổ sung quy định kiểm soát cổ đông chi phối và người có liên quan, đặc biệt với tổ chức tín dụng. Cần giới hạn quyền lực thực tế, minh bạch hóa giao dịch nội bộ, tránh tình trạng thao túng như vụ Trương Mỹ Lan.
Quy định rõ trách nhiệm pháp lý trong phê duyệt tín dụng, phân cấp trách nhiệm từ hội đồng tín dụng, giám đốc chi nhánh đến kiểm soát nội bộ để xử lý trách nhiệm hình sự, hành chính rõ ràng khi xảy ra sai phạm.
Thiết lập cơ chế giám sát đặc biệt đối với ngân hàng có rủi ro, yêu cầu công khai thông tin tài chính, cảnh báo sớm khi có tăng trưởng bất thường, phát hành trái phiếu nội bộ, hoặc dấu hiệu chuyển tiền vòng.
Sửa đổi quy định liên quan tội phạm tham nhũng, kinh tế trong lĩnh vực tài chính, chú trọng xử lý các hành vi dùng công cụ tài chính hợp thức hóa chiếm đoạt, rửa tiền.
Tăng thẩm quyền và trách nhiệm cơ quan thanh tra Ngân hàng Nhà nước, bổ sung chế tài mạnh với hành vi bao che, thiếu trách nhiệm; xây dựng cơ chế giám sát độc lập, ứng dụng dữ liệu số để phát hiện vi phạm từ sớm.
Vụ án SCB là lời cảnh tỉnh sâu sắc đối với cơ quan quản lý và cộng đồng doanh nghiệp khi đạo đức quản trị suy thoái và kiểm soát quyền lực không chặt chẽ, khu vực tư hoàn toàn có thể trở thành mảnh đất màu mỡ cho tham nhũng phát sinh, vị đại diện Viện Kiểm sát nhân dân tối cao nhấn mạnh thêm.
