(Thanh tra) - Việc ưu tiên kiểm tra trực tuyến, từ xa, thậm chí miễn kiểm tra thực tế đối với các doanh nghiệp tuân thủ tốt quy định pháp luật là một bước đi tất yếu. Song, làm thế nào để tối ưu hoá hình thức kiểm tra này mà vẫn đảm bảo tạo điều kiện cho doanh nghiệp phát triển là điều các cơ quan quản lý cần phải lưu tâm.
Trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia và yêu cầu tạo dựng môi trường đầu tư, kinh doanh thuận lợi, việc ưu tiên kiểm tra trực tuyến, từ xa, thậm chí miễn kiểm tra thực tế đối với các doanh nghiệp tuân thủ tốt quy định pháp luật là một bước đi tất yếu. Quy định này không chỉ thể chế hóa các chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước, mà còn góp phần quan trọng trong cải cách thủ tục hành chính và nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước.
Một trong những nguyên tắc của hoạt động kiểm tra chuyên ngành được quy định trong Nghị định số 217/2025/NĐ-CP, ngày 5/8/2025 là ưu tiên việc tiến hành kiểm tra trực tuyến, từ xa dựa trên dữ liệu điện tử; đồng thời miễn kiểm tra thực tế đối với doanh nghiệp, hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh tuân thủ tốt quy định của pháp luật.
Đây là sự thể chế hóa cụ thể Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 4/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân, cũng như Nghị quyết số 198/2025/QH15 ngày 17/5/2025 của Quốc hội về một số cơ chế, chính sách đặc biệt phát triển khu vực kinh tế tư nhân. Các quy định này còn phù hợp với Luật Thanh tra năm 2025 và định hướng cải cách thủ tục hành chính tại Quyết định số 240/QĐ-TTg ngày 4/2/2025 của Thủ tướng Chính phủ, đó là tăng cường cung cấp dịch vụ công trực tuyến mức độ 3, 4 trên Cổng Dịch vụ công Quốc gia, đảm bảo 100% thủ tục hành chính được tích hợp và xử lý trực tuyến vào năm 2030.
Việc ưu tiên kiểm tra trực tuyến, từ xa và miễn kiểm tra thực tế không chỉ là sự đổi mới về hình thức kiểm tra, mà còn cho thấy chuyển biến tư duy trong quản lý Nhà nước: từ tiền kiểm sang hậu kiểm, từ chủ yếu dựa vào kiểm tra tại chỗ sang ứng dụng công nghệ, khai thác dữ liệu để kiểm tra từ xa.
Theo TS Tạ Thu Thuỷ (Trường Cán bộ Thanh tra), khi minh bạch hóa quy trình, quản lý hồ sơ điện tử sẽ giúp các cơ quan quản lý giám sát chặt chẽ hoạt động của đoàn kiểm tra, hạn chế sai phạm và tăng cường trách nhiệm giải trình của cán bộ. Việc số hóa quy trình và dữ liệu giúp hoạt động kiểm tra trở nên công khai, minh bạch, kịp thời, hiệu quả hơn.
Đồng thời, việc áp dụng hình thức kiểm tra trực tuyến, từ xa cũng giúp nâng cao năng lực quản lý, phát hiện rủi ro sớm thông qua ứng dụng các công cụ phân tích dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI), từ đó đưa ra các biện pháp cảnh báo và xử lý kịp thời.
Cũng theo TS Tạ Thu Thuỷ, đối với người dân và doanh nghiệp, quy định này giúp giảm bớt gánh nặng về thủ tục hành chính, chi phí đi lại; đảm bảo hoạt động kinh doanh, sản xuất không bị gián đoạn. Tăng tính chủ động, minh bạch trong tiếp cận các thông tin liên quan đến cuộc kiểm tra; có thể cung cấp thông tin, hồ sơ, tài liệu trực tuyến một cách thuận tiện. Bên cạnh đó, giảm thiểu nguy cơ lo ngại phiền hà, sách nhiễu, tiêu cực vì các quy trình cơ bản được thực hiện trực tuyến, từ xa…
Hơn thế nữa, việc miễn kiểm tra thực tế đối với các doanh nghiệp, hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh được đánh giá là tuân thủ tốt quy định của pháp luật về lâu dài sẽ dần hình thành ý thức tuân thủ pháp luật. Điều này cũng giúp giảm áp lực kiểm tra tràn lan và tạo môi trường kinh doanh minh bạch, công bằng hơn.
Khẳng định việc triển khai kiểm tra trực tuyến, từ xa là xu thế tất yếu, là yêu cầu không thể thiếu để khai thác tối đa tiềm năng của khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số nhằm xây dựng một nền hành chính hiện đại, hiệu quả và minh bạch. Song nhiều chuyên gia cho rằng, trong bối cảnh hạ tầng cơ sở phục vụ cho công tác kiểm tra vẫn còn đang hoàn thiện, cả về pháp luật, nền tảng công nghệ và nguồn nhân lực, thì việc triển khai quy định này trên thực tế vẫn sẽ còn nhiều khó khăn.
Theo bà Đỗ Ngọc Dung (Phó trưởng Thuế cơ sở 16 TP Hà Nội), vấn đề đầu tiên nằm ở dữ liệu, hiện vẫn rải rác ở nhiều bộ ngành, địa phương, khó khai thác đồng bộ. Nếu không có một cơ sở dữ liệu dùng chung, việc kiểm tra trực tuyến, từ xa sẽ rất khó khăn. Bên cạnh đó, năng lực ứng dụng công nghệ, phân tích dữ liệu và vận dụng kiến thức chuyên môn để thực hiện hoạt động kiểm tra trên môi trường số của đội ngũ cán bộ, công chức vẫn còn những hạn chế nhất định.
Về quy trình nghiệp vụ dành riêng cho hình thức kiểm tra trực tuyến, từ xa, TS Tạ Thu Thuỷ cho rằng, hình thức kiểm tra này hiện nay mới chỉ được quy định mang tính nguyên tắc tại Nghị định 217/2025/NĐ-CP, vẫn cần nghiên cứu để chi tiết hóa về trách nhiệm, quy trình, thủ tục kiểm tra trực tuyến, từ xa, đảm bảo tính chặt chẽ, khả thi và hợp pháp. Do đó, cần hoàn thiện khung pháp lý về kiểm tra trực tuyến, từ xa dựa trên dữ liệu điện tử.
Còn theo ông Nguyễn Viết Khương (Vụ Pháp chế, Bộ Công thương), không thể lấy quy trình kiểm tra truyền thống để áp lên môi trường số. Việc thu thập, lưu trữ chứng cứ điện tử; việc lập biên bản, xử lý tình huống qua mạng… đều cần được hướng dẫn rõ, có căn cứ pháp lý vững chắc. Đây là điều kiện để tránh khiếu kiện hoặc tranh chấp phát sinh về sau.
Một điểm đáng lưu tâm khác, theo chuyên gia này, là cơ chế đánh giá mức độ tuân thủ của doanh nghiệp, căn cứ để miễn kiểm tra thực tế hiện vẫn còn khá định tính. Nếu không xây dựng được bộ tiêu chí đủ rõ ràng, minh bạch và cập nhật thường xuyên, sẽ rất khó bảo đảm công bằng và tránh được tâm lý nghi ngờ từ chính doanh nghiệp. “Muốn đánh giá doanh nghiệp tuân thủ tốt, thì chính cơ quan quản lý phải tuân thủ một bộ tiêu chuẩn khách quan trước đã”, ông Khương nói.
Các chuyên gia cũng lưu ý, việc kiểm tra trực tuyến, từ xa đòi hỏi cán bộ, công chức phải có kỹ năng số, khả năng sử dụng các phần mềm chuyên dụng và thay đổi tư duy từ làm việc thủ công sang môi trường số. Theo đó, cần nghiên cứu để xác định nhu cầu đào tạo, bồi dưỡng cùng các biện pháp khuyến khích sự thay đổi này.
Và cuối cùng, kiểm tra từ xa không có nghĩa là người dân, doanh nghiệp bị đứng ngoài quy trình. Họ phải có quyền biết, được giải trình, được tiếp cận kết quả, được phản hồi.
Một quy trình kiểm tra hiện đại không chỉ là sự minh bạch, rõ ràng về thủ tục, mà còn cần sự tương tác hai chiều giữa Nhà nước và doanh nghiệp. Có như vậy, quy định này mới thực sự phát huy hết được ý nghĩa: Tạo động lực cho doanh nghiệp phát triển.
Khoản 5, 6 Điều 4, Nghị định 217/2025/NĐ-CP quy định về nguyên tắc hoạt động kiểm tra chuyên ngành như sau:
“…
5. Ưu tiên việc tiến hành kiểm tra trực tuyến, từ xa dựa trên dữ liệu điện tử.
6. Miễn kiểm tra thực tế đối với doanh nghiệp, hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh tuân thủ tốt quy định của pháp luật”.
