(Thanh tra) - Việc bỏ giấy phép xây dựng trong một số khu vực có quy hoạch chi tiết được phê duyệt là chủ trương lớn đang được Chính phủ thúc đẩy nhằm cắt giảm mạnh thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho người dân, doanh nghiệp. Tuy nhiên, để chủ trương này đi vào thực tiễn và đạt hiệu quả, cần đồng bộ nhiều giải pháp, từ tăng cường hậu kiểm, số hóa dữ liệu quy hoạch, đến nâng cao năng lực giám sát và minh bạch thông tin.
Trong thời gian qua, Chính phủ đã giao Bộ Xây dựng chủ trì rà soát, cắt giảm mạnh các thủ tục hành chính trong lĩnh vực xây dựng, đặc biệt là thủ tục cấp giấy phép xây dựng tại các khu vực đã có quy hoạch chi tiết tỷ lệ 1/500 hoặc thiết kế đô thị được phê duyệt. Chủ trương này được kỳ vọng giúp tiết kiệm chi phí, thời gian cho người dân, doanh nghiệp, đồng thời tăng tính minh bạch và giảm cơ chế “xin - cho” vốn tồn tại dai dẳng.
Tuy vậy, thực tiễn vẫn còn nhiều điểm cần lưu ý. Tình trạng vi phạm trật tự xây dựng vẫn xảy ra phổ biến, điển hình như việc xây dựng sai phép, vượt tầng, vi phạm quy chuẩn phòng cháy, chữa cháy… Vụ cháy chung cư mini tại quận Thanh Xuân (Hà Nội) hai năm trước là hồi chuông cảnh báo về hậu quả nghiêm trọng nếu buông lỏng kiểm soát.
Trong bối cảnh triển khai mô hình chính quyền hai cấp, việc kiểm soát trật tự xây dựng sẽ càng phức tạp, với thách thức lớn nhất là thiếu cơ chế giám sát đồng bộ giữa quy hoạch và quản lý đô thị. Hiện Chính phủ đang xây dựng quy định mới để quá trình chuyển đổi hành chính diễn ra đúng hướng, không gây xáo trộn.
Kinh nghiệm từ các nước phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc hay nhiều nước châu Âu cho thấy, bỏ giấy phép xây dựng chỉ hiệu quả khi được thay thế bằng cơ chế hậu kiểm nghiêm ngặt, công khai, minh bạch, cùng hệ thống pháp lý và giám sát chặt chẽ. Tại Hàn Quốc, nếu công trình vi phạm quy hoạch sẽ bị tháo dỡ, xử phạt nặng - điều này giúp bảo vệ kỷ cương quy hoạch và hạn chế xây dựng trái phép.
Việc bỏ giấy phép xây dựng chỉ có thể thực thi hiệu quả khi các khu vực phát triển được phủ kín quy hoạch chi tiết 1/500 và thiết kế đô thị được duyệt. Đây là nền tảng để các cơ quan chức năng chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm. Nhưng điều quan trọng không kém là phải đẩy nhanh quá trình số hóa dữ liệu quy hoạch, xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu dùng chung - nơi người dân và doanh nghiệp có thể dễ dàng tra cứu các thông tin như chỉ giới xây dựng, hệ số sử dụng đất, mật độ xây dựng…
Hiện nay, nhiều địa phương vẫn chưa công khai, minh bạch dữ liệu quy hoạch, gây khó khăn trong việc tiếp cận thông tin và dễ phát sinh tiêu cực. Theo báo cáo của Bộ Thông tin và Truyền thông, tính đến giữa năm 2025, vẫn còn hơn 40% địa phương chưa xây dựng hoàn chỉnh cơ sở dữ liệu quy hoạch đô thị và chưa tích hợp vào các cổng thông tin điện tử.
Do đó, việc minh bạch hóa quy hoạch không chỉ là yêu cầu quản lý hiện đại, mà còn là “hàng rào kỹ thuật” để bảo vệ người dân và tăng trách nhiệm của chủ đầu tư. Đồng thời, lực lượng quản lý trật tự xây dựng tại cấp cơ sở cũng cần được đào tạo, nâng cao năng lực chuyên môn, tăng cường đạo đức nghề nghiệp - nhất là khi mô hình chính quyền hai cấp đi vào hoạt động và thẩm quyền được phân định rõ hơn.
Luật Xây dựng sửa đổi năm 2020 và Nghị định 15/2021/NĐ-CP đã quy định 9 trường hợp miễn giấy phép xây dựng. Tuy nhiên, miễn không có nghĩa là buông lỏng. Chủ đầu tư vẫn phải nộp thiết kế thi công, kế hoạch thi công, cam kết an toàn, và tuân thủ đúng quy hoạch. Cơ quan chức năng sẽ đóng vai trò hậu kiểm - giám sát xuyên suốt quá trình thi công và xử lý nghiêm nếu có vi phạm.
Bên cạnh đó, việc bỏ giấy phép xây dựng cần gắn với việc hoàn thiện cơ chế thanh tra, kiểm tra sau xây dựng, theo hướng định kỳ và đột xuất. Việc ứng dụng công nghệ trong thanh tra xây dựng (như dùng ảnh vệ tinh, camera giám sát, phần mềm quản lý công trình…) là giải pháp đã được nhiều nước triển khai và Việt Nam có thể tham khảo.
Cùng với đó, trách nhiệm của chủ đầu tư cần được quy định rõ ràng hơn. Họ phải chủ động tìm hiểu các quy chuẩn xây dựng, quy hoạch, đồng thời chịu trách nhiệm hoàn toàn trước pháp luật nếu công trình có sai phạm. Việc này không chỉ răn đe, mà còn nâng cao ý thức tuân thủ trong đầu tư xây dựng - từ đó giúp chuyển đổi từ cơ chế “xin - cho” sang “giám sát - hậu kiểm” đúng nghĩa.
Bỏ giấy phép xây dựng là xu thế tất yếu nhằm cải cách thủ tục hành chính, giảm chi phí cho xã hội, thúc đẩy đầu tư và hiện đại hóa quản lý đô thị. Tuy nhiên, để chính sách này phát huy hiệu quả, cần sự đồng bộ từ quy hoạch phủ kín - dữ liệu minh bạch - lực lượng giám sát mạnh - đến chế tài xử phạt nghiêm minh. Một đô thị phát triển bền vững không chỉ nhờ hạ tầng hiện đại, mà còn từ nền tảng pháp lý rõ ràng và tinh thần tuân thủ pháp luật của toàn xã hội.
