(Thanh tra) - Nhiều quốc gia đang phải đối mặt với những thách thức đáng kể và thường chồng chéo trong việc phát hiện, điều tra tham nhũng liên quan đến tội phạm có tổ chức, phản ánh cả những điểm yếu về cả mặt cấu trúc lẫn sự phức tạp ngày càng tăng của các mạng lưới tội phạm.
Nhận định này được Ban Thư ký Công ước Liên hợp quốc về Chống tham nhũng (UNCAC) đưa ra trong báo cáo mới đây về tham nhũng liên quan đến các nhóm tội phạm có tổ chức: thực thi pháp luật và hợp tác quốc tế.
Báo cáo được trình bày tại Cuộc họp Nhóm công tác liên chính phủ mở rộng về Tăng cường hợp tác quốc tế lần thứ 14 diễn ra hồi tháng 9/2025 tại Cộng hòa Áo, với sự tham gia của 123 quốc gia thành viên UNCAC, trong đó có Việt Nam.
Tham nhũng liên quan đến tội phạm có tổ chức rất khó phát hiện và điều tra
Ban Thư ký cho biết, tham nhũng liên quan đến tội phạm có tổ chức rất khó phát hiện và điều tra vì nó được thiết kế có chủ đích để trà trộn, lợi dụng những điểm yếu của thể chế và bịt miệng những người có thể vạch trần tội phạm, đồng thời sử dụng các biện pháp ngày càng tinh vi để che giấu dấu vết.
Dữ liệu được các quốc gia chia sẻ cho thấy nhiều quốc gia đang phải đối mặt với những thách thức đáng kể và thường chồng chéo trong việc phát hiện và điều tra tham nhũng liên quan đến tội phạm có tổ chức, phản ánh cả những điểm yếu về mặt cấu trúc lẫn sự phức tạp ngày càng tăng của các mạng lưới tội phạm.
“Các nhân chứng, nhà báo và thậm chí cả điều tra viên thường xuyên phải đối mặt với các mối đe dọa, bạo lực hoặc đe dọa, làm giảm khả năng báo cáo hoặc hợp tác với các cơ quan thực thi pháp luật”, theo Ban Thư ký UNCAC.
Tại nhiều khu vực pháp lý, kiểm soát nội bộ yếu kém, cơ quan giám sát thiếu kinh phí, kiểm toán yếu kém và tham nhũng trong các thể chế liên quan khiến việc phát hiện tham nhũng liên quan đến các nhóm tội phạm có tổ chức trở nên khó khăn hơn.
Sự can thiệp của chính trị và tham nhũng thể chế được báo cáo là những trở ngại nghiêm trọng ở một số quốc gia. Các cuộc điều tra, đặc biệt là trong các vụ án nổi cộm, đôi khi bị cản trở hoặc chi phối bởi những nhân vật quyền lực, ngăn cản việc điều tra các vụ án cụ thể và tạo ra môi trường miễn trừ trách nhiệm.
Trong khi đó, việc điều tra tham nhũng liên quan đến tội phạm có tổ chức đòi hỏi chuyên môn sâu về tài chính, kỹ thuật số và điều tra, điều mà nhiều quốc gia còn thiếu. Một số quốc gia, bao gồm các quốc gia phát triển, đang phát triển và kém phát triển nhất, báo cáo các vấn đề liên quan đến việc thiếu nhân sự và chuyên môn, cũng như thiếu các công cụ tiên tiến cho các cuộc điều tra phức tạp hoặc phân tích bằng chứng kỹ thuật số.
Đáng lo ngại, các nhóm tội phạm sử dụng các âm mưu rửa tiền phức tạp, công ty vỏ bọc, tài khoản nước ngoài và tiền điện tử để che giấu dấu vết tài chính, khiến các cơ quan chức năng rất khó khăn trong việc truy tìm các khoản hối lộ hoặc thanh toán bất hợp pháp cho các đối tượng cụ thể.
Theo Ban Thư ký UNCAC, một thách thức thường gặp khác là việc tiếp cận dữ liệu tài chính do các rào cản pháp lý và hành chính, các quy định bảo mật ngân hàng nghiêm ngặt, hệ thống thông tin rời rạc hoặc lỗi thời, thời gian lưu trữ dữ liệu không đủ và việc sử dụng các mạng lưới không chính thức hoặc nước ngoài, cũng như việc các nhóm tội phạm sử dụng hệ thống thanh toán ẩn danh.
Bên cạnh việc một số quốc gia gặp khó khăn trong việc thu thập thông tin tài chính giữa các nước, hầu hết các quốc gia đều ghi nhận những khó khăn ngay cả trong việc tiếp cận dữ liệu tài chính trong nước.
“Một số quốc gia quan ngại về khung pháp lý lỗi thời hoặc chưa hoàn thiện, với ngưỡng thủ tục hạn chế, thiếu định nghĩa hoặc chế tài rõ ràng và cơ chế thu hồi tài sản không đầy đủ, đặc biệt là thiếu các phương pháp linh hoạt như tịch thu kéo dài”, Ban Thư ký UNCAC cho biết thêm.
Hợp tác thực thi pháp luật
Một số quốc gia thành viên không sử dụng UNCAC làm cơ sở pháp lý cho hợp tác thực thi pháp luật, trong khi một vài quốc gia thành viên đã sử dụng Công ước này làm cơ sở cho hợp tác thực thi pháp luật đối với các tội phạm thuộc phạm vi điều chỉnh của UNCAC.
Cũng theo Ban Thư ký UNCAC, một số quốc gia thành viên đã ký kết các thỏa thuận song phương hoặc đa phương về hợp tác trực tiếp giữa các cơ quan thực thi pháp luật và các diễn đàn liên khu vực theo thông lệ chuẩn mực. Các thỏa thuận này điều chỉnh sự hợp tác giữa các cơ quan có thẩm quyền của các bên và thường quy định các hình thức hợp tác sau: Trao đổi thông tin tình báo và thông tin pháp luật; hỗ trợ xác định vị trí người bị tình nghi phạm tội; hỗ trợ thực hiện các biện pháp điều tra; trao đổi kinh nghiệm và chuyên gia; đào tạo cho các thành viên của các cơ quan có thẩm quyền của họ. Các hình thức hợp tác có thể khác nhau tùy theo từng thỏa thuận.
Ngoài ra, một số quốc gia thành viên ghi nhận những khó khăn gặp phải liên quan đến việc duy trì số liệu thống kê về việc sử dụng UNCAC làm cơ sở cho hợp tác thực thi pháp luật và mô tả những thách thức liên quan đến vấn đề này. Báo cáo cho thấy, một quốc gia thành viên đã đề cập đến một thay đổi về thể chế có thể cho phép hợp nhất dữ liệu về hình thức hợp tác này. Rất ít quốc gia thành viên có thể sử dụng UNCAC làm cơ sở cho hợp tác chung về các tội phạm thuộc phạm vi điều chỉnh của Công ước.
Một số đề xuất
Về các đề xuất nhằm cải thiện hơn nữa việc sử dụng Công ước làm cơ sở pháp lý cho hợp tác thực thi pháp luật, một số quốc gia thành viên đã đề cập đến tầm quan trọng của hợp tác giữa các cơ quan thực thi pháp luật và tầm quan trọng của các mạng lưới hợp tác khu vực và toàn cầu như Mạng lưới Hoạt động toàn cầu của các Cơ quan Thực thi pháp luật Chống pham nhũng (Mạng lưới GlobE). Kể từ khi thành lập, các quốc gia đã được khuyến khích tận dụng tối đa các cơ chế tạo điều kiện hiện có cho các mục đích này, bao gồm cả các cơ chế của Mạng lưới GlobE.
Về các cuộc điều tra chung, khoảng 1/3 số quốc gia thành viên hoàn tất chu trình đánh giá đầu tiên đã có quy định luật pháp quốc gia, đã thông qua các thỏa thuận hoặc có thể áp dụng trực tiếp các điều khoản của UNCAC để tiến hành các cuộc điều tra chung.
38 quốc gia thành viên có hệ thống pháp luật và thực tiễn cho phép họ tiến hành các cuộc điều tra chung theo từng trường hợp cụ thể, và một số ít trong số họ có kinh nghiệm tiến hành cuộc điều tra chung trong các vụ án tham nhũng. 11 quốc gia thành viên cho biết họ có thể sử dụng UNCAC làm cơ sở pháp lý để thực hiện các cuộc điều tra chung.
Tố tụng dân sự và hành chính
Ban Thư ký UNCAC cho biết, theo kết quả một nghiên cứu về Trách nhiệm dân sự và hành chính đối với tham nhũng, 32 quốc gia có thể sử dụng UNCAC làm cơ sở pháp lý cho tương trợ tư pháp liên quan đến các thủ tục tố tụng dân sự và hành chính và thu hồi tài sản.
“Về vấn đề này, khoản 1, Điều 46 của UNCAC được một số quốc gia áp dụng trên thực tế, trong khi Điều 43 của Công ước được sử dụng cụ thể làm cơ sở pháp lý để gửi yêu cầu đến các cơ quan tài phán nước ngoài liên quan đến các vấn đề phi hình sự”, Ban Thư ký UNCAC cho hay.
