(Thanh tra) - Trong bức tranh cải cách toàn diện mà Nghị quyết số 71-NQ/TW của Bộ Chính trị vừa phác thảo cho nền giáo dục Việt Nam, có một nét vẽ đặc biệt táo bạo, mang tính cấu trúc, hứa hẹn tạo ra sự thay đổi sâu sắc trong mô hình quản trị nhà trường: Chủ trương không tổ chức Hội đồng trường trong các cơ sở giáo dục công lập và thực hiện mô hình bí thư cấp ủy kiêm người đứng đầu.
Không tổ chức Hội đồng trường (HĐT) không chỉ là một sự điều chỉnh về mặt tổ chức, mà là một bước ngoặt trong tư duy về quyền lực, trách nhiệm và cơ chế vận hành của một trường học. Quyết định này, nằm trong nhóm nhiệm vụ "Nâng cao nhận thức, đổi mới tư duy và hành động", đang đặt ra nhiều kỳ vọng về sự tinh gọn, hiệu quả.
Để hiểu được tầm vóc của sự thay đổi này, cần nhìn lại mô hình HĐT đã tồn tại. Theo Luật Giáo dục, HĐT là tổ chức quản trị, đại diện quyền sở hữu của nhà trường và các bên có lợi ích liên quan. Về lý thuyết, đây là một thiết chế quan trọng để thực hiện dân chủ trong trường học. HĐT có những quyền hạn lớn như quyết nghị về chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển; thông qua quy chế tài chính, tổ chức và hoạt động; và đặc biệt là giám sát việc thực hiện các nghị quyết của HĐT, việc thực hiện quy chế dân chủ trong các hoạt động của nhà trường.
Thành phần của HĐT được thiết kế để đại diện cho nhiều lực lượng: Từ ban giám hiệu, đại diện tổ chức Đảng, công đoàn, đoàn thanh niên, đến các tổ trưởng chuyên môn và đại diện của chính quyền địa phương, ban đại diện cha mẹ học sinh.
Kỳ vọng đặt vào HĐT là tạo ra một cơ chế "kiềng ba chân" vững chắc: Chi bộ Đảng lãnh đạo, HĐT quyết sách và ban giám hiệu điều hành. Cơ chế này nhằm đảm bảo các quyết định quan trọng của nhà trường được đưa ra một cách dân chủ, khách quan, có sự đồng thuận và giám sát của tập thể.
Tuy nhiên, thực tiễn hoạt động của HĐT tại nhiều cơ sở giáo dục công lập trong những năm qua đã bộc lộ không ít hạn chế. Tại tọa đàm tham vấn chính sách xây dựng dự án Luật Giáo dục đại học (sửa đổi), ông Vũ Hoàng Linh, Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Khoa học Tự nhiên - Đại học Quốc gia Hà Nội nhận định ở rất nhiều cơ sở giáo dục đại học, việc HĐT tồn tại còn ở mức hình thức, chưa thực sự đóng vai trò quản trị.
Ngay tại trường ông, trong HĐT có các thành viên ngoài trường là những cán bộ lãnh đạo, chủ doanh nghiệp, cựu sinh viên, nhưng vì công việc quá bận nên những cuộc họp của HĐT hầu như không xuất hiện, có đến cũng làm những công việc hình thức. Ngay cả những công việc quan trọng như bầu chủ tịch HĐT hay hiệu trưởng cũng thường chỉ có từ 1 - 2 trong số 6 thành viên ngoài tham gia.
Nói về vấn đề này, TS Nguyễn Minh Anh Tuấn, Hiệu trưởng Trường Đại học Tân Trào, từng giữ vai trò Chủ tịch Hội đồng trường, thẳng thắn chia sẻ hoạt động của Hội đồng trường nhiều khi mang tính hình thức, lặp lại công việc mà các bộ phận khác đã giải quyết. Nhiều thành viên bên ngoài không hiểu đặc thù giáo dục đại học, dẫn tới đóng góp hạn chế. Chính vì vậy, bỏ Hội đồng trường là rất phù hợp với thực tiễn.
Đồng quan điểm, PGS.TS Bùi Anh Thủy, Trưởng khoa Luật Trường Đại học Văn Lang, nhận định HĐT tại nhiều cơ sở chỉ tồn tại trên danh nghĩa. Hoạt động thiếu hiệu quả do thành viên kiêm nhiệm, ít tham gia hoặc đóng góp hạn chế. Ông nhấn mạnh rằng quy định pháp luật chưa rõ ràng về quyền hạn khiến các trường hiểu và thực hiện khác nhau, dẫn đến chồng chéo với Đảng ủy và làm chậm tiến trình quản trị. Với các trường thuộc lực lượng vũ trang, mô hình này càng bộc lộ rõ sự bất cập và khó áp dụng.
Nghị quyết số 71-NQ/TW đã chỉ ra những bất cập này khi nhấn mạnh sự cần thiết phải "đổi mới mạnh mẽ tư duy trong lãnh đạo, chỉ đạo" từ thực tế, vai trò của HĐT thường bị lu mờ, hoạt động mang nặng tính hình thức. Quyền lực thực tế vẫn tập trung chủ yếu vào hiệu trưởng.
Nhiều HĐT chỉ họp cho đủ thủ tục, các quyết nghị thường mang tính hợp thức hóa các đề xuất của ban giám hiệu thay vì thực sự phản ánh một quá trình thảo luận, phản biện sâu sắc. Sự vênh nhau giữa quy định pháp luật và năng lực thực thi, cùng với tâm lý nể nang, ngại va chạm, đã khiến cho cơ chế giám sát và cân bằng quyền lực mà HĐT được giao phó trở nên yếu ớt.
Chính từ những bất cập của mô hình cũ, Nghị quyết số 71-NQ/TW đã đưa ra một giải pháp quyết liệt. Văn bản nêu rõ: "Tăng cường vai trò lãnh đạo toàn diện, trực tiếp của tổ chức đảng, nhất là vai trò người đứng đầu cấp uỷ trong các cơ sở giáo dục. Không tổ chức HĐT trong các cơ sở giáo dục công lập (trừ các trường công lập có thoả thuận quốc tế). Thực hiện bí thư cấp uỷ kiêm người đứng đầu cơ sở giáo dục".
Có thể thấy những chủ trương lớn trong Nghị quyết như tăng cường sự lãnh đạo của Đảng. Đây là mục tiêu bao trùm. Việc hợp nhất vai trò bí thư cấp ủy và người đứng đầu chuyên môn (hiệu trưởng) nhằm đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng trong nhà trường được thực hiện một cách trực tiếp, toàn diện và xuyên suốt. Mọi chiến lược, kế hoạch phát triển của nhà trường sẽ thống nhất tuyệt đối với chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước, tránh được tình trạng "trống đánh xuôi, kèn thổi ngược".
Cùng với đó là tạo ra một bộ máy tinh gọn, hiệu quả, khi bỏ HĐT, mô hình quản trị nhà trường sẽ trở nên gọn nhẹ hơn, giảm bớt các khâu trung gian, các cuộc họp mang tính hình thức. Quyền ra quyết định và trách nhiệm được tập trung vào một đầu mối duy nhất. Điều này được kỳ vọng sẽ giúp các quyết sách được đưa ra và triển khai nhanh chóng, quyết liệt hơn, đặc biệt là trong bối cảnh ngành giáo dục cần có những hành động đột phá để thực hiện các mục tiêu của chính Nghị quyết số 71-NQ/TW .
Tại hội nghị giáo dục đại học mới đây, Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Kim Sơn cho rằng các trường đại học đang đối mặt với nhiều thay đổi; thậm chí lãnh đạo các cơ sở có thể hoang mang trước việc bỏ hội đồng trường, Bí thư Đảng ủy kiêm người đứng đầu, cùng với chủ trương sắp xếp, sáp nhập các trường...
Xác định đây là thời điểm tái cấu trúc, đột phá, ông Sơn cho hay: “Các thầy cô cần sẵn sàng mọi khả năng, vui trong mọi tình huống, lấy công tâm làm đầu chứ không phải đặt câu hỏi "tôi sẽ ngồi ở đâu", đó là thái độ không phù hợp. Chúng ta phải xác định, 3 tháng tới, phải cùng nhau suy nghĩ làm thế nào để phát triển được đơn vị, tận dụng được thời cơ, chuẩn bị cho sự phát triển phía trước, chứ không phải là nhìn nhau”.
Thống nhất quyền lực, xác định rõ trách nhiệm mô hình "bí thư kiêm hiệu trưởng" chấm dứt tình trạng có hai "thuyền trưởng" trên cùng một con tàu. Khi quyền lực chính trị và quyền lực chuyên môn được hợp nhất, người đứng đầu sẽ có đủ thẩm quyền để chỉ đạo toàn diện mọi mặt công tác. Song song với đó, trách nhiệm cá nhân của người đứng đầu cũng được đề cao tối đa. Mọi thành công hay thất bại của nhà trường đều có một địa chỉ chịu trách nhiệm rõ ràng, khắc phục được tình trạng đùn đẩy, đổ lỗi cho tập thể.
Có thể thấy việc bãi bỏ HĐT và thống nhất vai trò người đứng đầu là một quyết sách táo bạo, thể hiện quyết tâm chính trị rất cao trong việc đổi mới căn bản hệ thống quản trị giáo dục. Mở ra cơ hội về một bộ máy điều hành tinh gọn, quyết liệt và hiệu quả. Tuy nhiên, thành công của mô hình này phụ thuộc hoàn toàn vào việc giải quyết các thách thức đi kèm, đặc biệt là việc xây dựng các cơ chế giám sát quyền lực và đảm bảo dân chủ thực chất trong nhà trường.
Tại tọa đàm góp ý dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giáo dục và Luật Giáo dục đại học, bà Mai Thị Anh – Vụ trưởng Vụ Pháp chế (Bộ GD-ĐT) cho biết, theo định hướng cụ thể hóa Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục, đào tạo, hội đồng trường tại các cơ sở giáo dục công lập dự kiến sẽ dừng hoạt động từ ngày 1/1/2026.
Trong năm 2024 - 2025, theo báo cáo của các bộ, ngành, địa phương, có 173 cơ sở giáo dục đại học công lập (không tính cơ sở thuộc quân đội, công an) đã thành lập HĐT ; 1 cơ sở chưa thành lập HĐT là Trường Đại học Dầu khí Việt Nam.
Hiện, tất cả 41 cơ sở giáo dục đại học trực thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo đã hoàn thiện HĐT. Đối với nhiệm kỳ 2024 - 2029 có 6 đơn vị đã thành lập HĐT nhiệm kỳ mới. Các đơn vị này đã tuân thủ quy định tại Nghị quyết số 19, theo đó Bí thư Đảng ủy kiêm nhiệm Chủ tịch HĐT (riêng Trường Đại học Mở TP Hồ Chí Minh chưa bầu Chủ tịch HĐT). Đối với nhiệm kỳ 2025 - 2030, theo kế hoạch ban đầu, có 21 đơn vị sẽ thành lập nhiệm kỳ mới trong năm 2025.
