Ảnh minh họa

Hiện nay trên những bến sông xưa đã vắng bóng những con thuyền, và trong mỗi người con Jrai thuyền độc mộc giờ chỉ còn là hoài niệm. Những người biết đẽo thuyền đã dần mất đi theo thời gian, trong khi lớp con cháu lại không muốn gắn bó với nghề, và cũng không còn mấy cây gỗ có đường kính đủ lớn để đẽo thuyền. 

Làng Nú, xã Ia Khai, huyện Ia Grai là địa danh lịch sử gắn liền với tên tuổi Anh hùng A Sanh, người đã sử dụng thuyền độc mộc để chở hàng nghìn lượt chuyến đò đưa bộ đội qua sông Pô Cô trong các thời kỳ kháng chiến. Đó là niềm tự hào của không chỉ người Jrai mà của cả đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. 

Tuy nhiên, trên quê hương Anh hùng A Sanh bây giờ, những chiếc thuyền độc mộc đang có nguy cơ mai một. Vì làng Nú hiện chỉ còn 3 già làng là già Pêng, già Duit và già HMơnh là những nghệ nhân cuối cùng biết đẽo thuyền. Và trong số họ chỉ mỗi già Pêng là còn có thể tiếp tục với nghề. 

Ở cái tuổi 76,  già Pêng nhớ lại, từ khi còn rất nhỏ ông đã được theo cha mẹ và những người trong làng vào rừng tìm gỗ để đẽo thuyền độc mộc. Đến năm 30 tuổi, ông đã tự mình đẽo được chiếc thuyền đầu tiên và cho đến nay ông đã cho ra đời khoảng 50 chiếc. Mỗi con thuyền đối với già Pêng là cả một công trình nhiều tâm huyết, gửi gắm bằng cả sức sống, tình yêu với đại ngàn bao la, với dòng sông Pô Cô hiền hòa. 

Cũng theo lời già Pêng, để làm được một con thuyền độc mộc phải cần đến 5 - 6 thanh niên có sức khỏe để gùi gạo, muối vượt qua những con suối, những quả núi để đến được những cánh rừng nguyên sinh tìm đúng cây gỗ sao. Bởi gỗ sao vừa nhẹ, lại bền rất thích hợp để làm thuyền. Cây gỗ sao được chọn làm thuyền phải lớn hơn hai người ôm, thân thẳng không nhiều nhánh. Khi đi kiếm gỗ trong rừng, ngoài việc chú ý xác định hướng đi, nghệ nhân còn phải lắng tai nghe tiếng hót của chim Pơ Lang. Nếu loài chim này hót phía trước nghĩa là chúng đang dẫn đường và đó là điềm lành mách bảo chắc chắn việc làm thuyền sẽ thuận lợi. Còn nếu loài chim này hót phía sau thì dù công việc có thuận lợi đến mấy cũng phải quay về, vì thần rừng không đồng ý, nếu cố gắng sẽ rước tai họa vào thân. 

Khi đã chọn được cây gỗ ưng ý, nghệ nhân phải dùng rìu để hạ cây rồi chặt tỉa những cành, nhánh của cây cho thật gọn gàng. Sau đó dùng những cành, nhánh ấy để nấu cơm cúng Yàng. Lễ vật cúng là một con gà và một ghè rượu. Cúng xong, việc đẽo thuyền mới được tiến hành. 

Ngoài sự khéo léo, tỉ mỉ, các nghệ nhân phải có con mắt tinh tường, đầu óc phán đoán tốt để làm sao đẽo hai mạn thuyền cho thật cân đối khi hạ thủy thuyền mới không bị nghiêng. Khi đã hạ thuyền xuống nước thì không được phép sửa chữa bất cứ một chi tiết nào. Vì vậy để thử thuyền trước khi hạ thủy, nghệ nhân làm thuyền phải lật úp thuyền xuống và đặt quả trứng gà theo chiều đứng vào chính giữa lưng thuyền, nếu trứng không đổ thì chiếc thuyền này khi xuống nước sẽ không bị nghiêng lệch và đảm bảo tốt mọi yêu cầu về chất lượng.

Tuy nhiên, để lưu giữ và phát huy nét văn hoá độc đáo, đậm đà bản sắc Tây Nguyên này là một vấn đề nan giải, vì hiện nay những nghệ nhân có đủ khả năng và trình độ không còn mấy người, có chăng thì cũng đã ở cái tuổi “thất thập cổ lai hy”. Hơn nữa, hiện tại điều kiện về chất liệu là quá khó, bởi để tìm được một cây gỗ sao đủ tiêu chuẩn, có đường kính đủ lớn để có thể đẽo được thuyền độc mộc không còn nữa do những cánh rừng bạt ngàn đang bị tàn phá.

Hoài Nam