(Thanh tra) - Lễ tế Nam Giao thường diễn ra vào cuối tháng 2 và đầu tháng 3 âm lịch hàng năm, nghi lễ quan trọng bậc nhất dưới chế độ quân chủ vì chỉ nhà vua mới có quyền làm lễ tế Giao, tức là tế Trời Đất, cầu cho quốc thái dân an, nhằm khẳng định tính chính thống của triều đại, uy quyền của Hoàng đế tuân theo mệnh trời mà cai trị dân chúng. Do vậy, hầu như các triều đại phong kiến Việt Nam đều tổ chức lễ tế Giao và cho xây dựng đàn Nam Giao. Đàn tế Giao được xây dựng ở phía Nam kinh thành, hướng về phía Nam nên gọi là đàn Nam Giao.
Đàn Nam Giao nhà Hồ
Hiện nay, đàn Nam Giao của các triều đại phong kiến chỉ còn lại phế tích, chỉ có đàn Nam Giao nhà Hồ và nhà Nguyễn là còn tương đối nguyên vẹn. Đàn Nam Giao nhà Hồ thuộc di tích Thành nhà Hồ, tại xã Vĩnh Thành, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa do Hồ Quý Ly xây dựng vào tháng 8 năm 1402, có diện tích khoảng hơn 2 ha, lưng tựa Đốn Sơn (núi Đún), tiền án là “cánh đồng Nam Giao”. Sau khi khai quật khảo cổ, tại đây có những dấu tích kiến trúc của các cấp nền bao (nền Thượng, nền Trung, nền Hạ). Vật liệu kiến trúc chính để xây dựng đàn là đá xanh và nhóm vật liệu bằng đất nung (gạch, ngói…). Hiện còn dấu tích con đường linh đạo được lát bằng những phiến đá xanh mài nhẵn, mà trước kia vua đi trên con đường này để vào khu vực tế chính.
Một công trình được bảo tồn khá nguyên vẹn ở đây là Giếng Vua, còn gọi là Ngự Dục, Ngự Duyên. Giếng có hình vuông, được kè đá theo các cấp bậc nhỏ dần vào lòng. Ở độ sâu khoảng 10m so với nền đàn trung tâm, các nhà khảo cổ đã tìm ra mạch nước của giếng cổ. Xung quanh khu vực đàn Nam Giao, nay có các địa danh như Dọc Bái, Dọc Sen… Tương truyền trước kia khi tế lễ, dân chỉ được đứng ở phía xa để bái vọng.
Đàn Nam Giao nhà Nguyễn
Đàn Nam Giao đã được nhà Nguyễn khởi công xây dựng vào ngày 25 tháng 3 năm 1806, thuộc địa phận phường Trường An, TP. Huế, đây là đàn Nam Giao duy nhất còn hiện hữu (dù trong tình trạng không còn nguyên vẹn) ở Việt Nam. Sau khi hoàn thành, Vua Gia Long lần đầu tiên tổ chức lễ tế Giao tại đây vào ngày 27 tháng 3 năm 1807.
Đàn Nam Giao triều Nguyễn là một tổ hợp các công trình kiến trúc gồm Giao đàn, Trai cung, Thần trù và Thần khố trong khuôn viên hình chữ nhật có diện tích đến 10 ha. Trung tâm của khuôn viên đàn Nam Giao là Giao đàn, hướng về phía Nam, gồm 3 tầng: tầng trên cùng là Viên đàn, xây thành hình tròn, tượng trưng cho Trời; hai tầng dưới là Phương đàn, xây thành hình vuông, tượng trưng cho Đất. Đây là nơi diễn ra các hoạt động lễ nghi chính trong lễ tế Nam Giao. Ở phía Tây Nam của Giao đàn là Trai cung, xây dựng theo thế “tọa Bắc hướng Nam”, là nơi nhà vua trai giới, thanh tịnh trước khi hành lễ. Ngoài ra, còn có Thần khố là kho cất giữ đồ tế khí, Thần trù là nhà bếp chuẩn bị đồ tế lễ, nằm ở phía Đông Bắc của Giao đàn. Một rừng thông xanh ngắt bọc lấy toàn bộ khuôn viên đàn Nam Giao.
Sau khi nhà Nguyễn chính thức cáo chung vào tháng 8 năm 1945, đàn Nam Giao không được sử dụng đúng mục đích, dần dần đổ nát, hoang phế theo thời gian. Ngày 15 tháng 9 năm 1992, UBND tỉnh Thừa Thiên - Huế mới có quyết định khôi phục đàn Nam Giao, đồng thời giao Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế nhiệm vụ bảo vệ, lập hồ sơ, luận chứng kỹ thuật phục vụ công tác trùng tu. Năm 1993, đàn Nam Giao nhà Nguyễn nằm trong danh mục 16 di tích có giá trị toàn cầu nổi bật được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới. Năm 1997, đàn Nam Giao được Bộ Văn hóa xếp hạng Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp quốc gia và được trùng tu tôn tạo bước đầu.
Lễ tế đàn Nam Giao ở Huế
Ngày 27 tháng 3 năm 1807, Vua Gia Long lần đầu tiên làm lễ tế Trời Đất ở đàn Nam Giao Huế, rước Chúa Tiên Nguyễn Hoàng thăng phối. Từ đó, cứ tháng Trọng Xuân (tháng hai âm lịch) hoặc tháng Quý Xuân (tháng ba âm lịch) mỗi năm, triều Nguyễn lại tổ chức lễ tế Giao với sự chỉ trì của nhà vua. Nếu nhà vua không thể hành lễ thì sẽ sai người tế thay, như năm 1818, Thái tử Nguyễn Phúc Đảm tế Giao thay Vua Gia Long.
Trong suốt 79 năm (1807 - 1885) độc lập của nhà Nguyễn, đàn Nam Giao luôn là nơi tổ chức nghi thức tế Giao đều đặn vào mùa Xuân hàng năm. Từ năm 1886 đến năm 1890, triều đình Huế không tổ chức lễ tế Giao. Bắt đầu từ năm 1891, cứ ba năm một lần, vua Nguyễn lại đến tế Trời Đất ở đàn tế. Lễ tế cuối cùng của triều Nguyễn tại đây là vào ngày 23 tháng 3 năm 1945. Như vậy, đã có 10 trong tổng số 13 vị vua nhà Nguyễn đích thân tế hoặc sai người tế thay ở đàn Nam Giao với 98 buổi đại lễ được tổ chức.
Festival Huế 2004, Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế đã phục dựng lại lễ tế Nam Giao ở đàn Nam Giao triều Nguyễn và tiếp tục tại các kỳ Festival Huế 2006, 2008 và 2010. Tại lễ tế đàn Nam Giao này, Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế đã đưa 1 người đóng thế vai nhà vua để diễn các phần trong buổi lễ.
Việc đưa “vua giả” vào lễ hội mang tính sân khấu hóa, sẽ làm mất đi tính tôn nghiêm của lễ tế. Đến kỳ Festival Huế 2012 sắp diễn ra vào tháng 4 năm nay, lễ tế này sẽ không còn “vua giả” nữa. Thay vào đó là Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc tỉnh Thừa Thiên - Huế sẽ là người đại diện cho nhân dân Huế đứng đầu lên làm chủ tế trong buổi lễ.
Lễ tế Nam Giao được phục dựng lại và đang được xã hội hóa để thực sự trở thành một lễ hội cộng đồng. Xưa kia, lễ tế đàn Nam Giao là lễ quan trọng nhất của vua nhà Nguyễn. Đây là lễ tế Trời và các vị thần linh quan trọng nhất, hàng năm tổ chức vào mùa Xuân.
Hầu như tất cả các vị vua nhà Nguyễn đều đã từng chủ trì lễ tế quan trọng này. Lễ tế được chuẩn bị đầy đủ trước ngày tế 1 ngày, ngoài hoa quả ra, quan trọng nhất là tam sanh gồm 1 con dê, 1 con bò và 1 con heo.
Thanh Xuân
