(Thanh tra) - Bên bờ Bắc dòng Cổ Chiên đỏ nặng phù sa của tỉnh Vĩnh Long, từ lâu đã tồn tại một vùng làng nghề làm gốm độc đáo được mệnh danh là “Vương quốc gốm đỏ”.
Với lợi thế nguyên liệu sẵn có là những mỏ đất sét bên bờ sông Cổ Chiên, từ hơn thế kỷ trước người Vĩnh Long đã biết khai thác nguồn tài nguyên này, và hình thành nên những làng nghề làm gạch ngói lớn nhất vùng ĐBSCL. Vào khoảng những năm 80 của thế kỷ trước, người dân bắt đầu chuyển sang làm gốm dân dụng và gốm mỹ thuật.
Từ cầu Mỹ Thuận, nơi con sông Cổ Chiên tách dòng khỏi sông Tiền, qua cầu Thiềng Đức đi dọc theo tỉnh lộ 31, trải dài từ TP. Vĩnh Long, huyện Long Hồ đến huyện Mang Thít kéo dài khoảng 30 cây số, hơn 1.000 lò gốm mọc lên san sát trông như một thành phố cổ. Làng nghề gốm Vĩnh Long chỉ mới ngoài 20 tuổi so với các làng nghề gạch đã có từ lâu. Từ những mỏ đất sét đỏ đặc trưng nơi đây, các làng nghề mỗi tháng đã làm nên hàng vạn sản phẩm gốm gia dụng và nghệ thuật xuất đi nhiều nơi. Hiện nay, tại làng gốm thường xuyên có gần 3 vạn lao động làm việc ở các lò, xưởng.
Một điều đặc biệt thú vị là chỉ duy nhất gốm Cổ Chiên mới có những sản phẩm gốm thô không men màu, nhưng vẫn ánh lên sắc đỏ pha mốc trắng rất đặc trưng. Chính điều này đã tạo cho gốm Cổ Chiên một vẻ đẹp rất riêng, và ấn tượng mà không sản phẩm gốm nào có được. Có lẽ vì thế mà tên gọi “Vương quốc gốm đỏ” đã được hình thành.
Do các lò gốm nằm cạnh bờ sông nên việc vận chuyển đất sét thường bằng ghe thuyền, một loại phương tiện rất phổ biến ở vùng sông nước Vĩnh Long. Tùy theo mặt hàng mà người ta pha đất theo kỹ thuật riêng.
Công đoạn pha đất rất quan trọng bởi nó quyết định đến sự thành công của mẻ gốm. Đất pha xong phải nhào nặn nhiều lần cho thật mịn tới mức chạm tay vào không dính thì mới đạt.
Gốm Cổ Chiên không làm theo phương pháp nặn như cách làm gốm thông thường, mà đúc theo khuôn làm sẵn. Để đúc được một sản phẩm hoàn chỉnh, người thợ gốm phải trải qua mấy công đoạn cơ bản. Nhìn những người thợ thao tác điêu luyện để cho ra đời những sản phẩm độc đáo mới cảm nhận được giá trị của các sản phẩm qua quá trình lao động, sáng tạo của những nghệ nhân, công nhân làng nghề gốm ở đây...
Đầu tiên là tạo khuôn bằng thạch cao, sau đó đến công đoạn “in”, tức cắt từng tảng đất sét có độ dày nhất định rồi đem ép vào khuôn. Mỗi phần của sản phẩm được “in” bằng những khuôn riêng, sau đó mới ghép lại thành sản phẩm hoàn chỉnh.
Tiếp đến là công đoạn “xu”, tức chỉnh sửa và làm bóng sản phẩm bằng cách dùng một miếng bọt biển nhúng nước rồi vuốt nhẹ.
Sản phẩm sau khi được chỉnh sửa xong sẽ đem nung 7 ngày 7 đêm. Quyết định sự thành bại của mẻ gốm là kỹ thuật nung. Người thợ lửa thường có rất nhiều năm kinh nghiệm. Sắp lò cũng là kỹ thuật, người thợ sắp lò biết chỗ nào “lửa áp”, chỗ nào lửa yếu, chỗ nào lửa ổn định mà sắp xếp từng loại sản phẩm có kích cở khác nhau.
Gốm được nung đốt trong lò 7 ngày. Bốn ngày đầu đốt lò từ từ, hun hơi nóng làm khô sản phẩm mộc, với nhiệt độ từ 100 - 200oC. Ngày thứ năm tăng lửa, ngày thứ sáu “siết lửa” để đến ngày cuối cùng đạt được nhiệt độ 900oC. Sản phẩm mộc sẽ kết khối khi đã được nung đến nhiệt độ cần thiết, người thợ lửa sẽ ngưng đốt, trám kín lò bằng đất sét và để cho lò nguội dần cho đến lúc mở lò, tuyển chọn sản phẩm.
Là làng gốm nên Cổ Chiên có một công trình kiến trúc đặc sắc gần như có một không hai ở Việt Nam, đó là nhà gốm. Toàn bộ ngôi nhà, từ mái, hàng rào, những bức phù điêu, tường, cho đến cả những vật dụng trong nhà như bàn ghế, đi-văng… đều làm hoàn toàn bằng gốm đỏ.
Hiện nay, ngoài các sản phẩm dân dụng như chum, vại, nồi, niêu… các doanh nghiệp gốm ở Cổ Chiên còn sản xuất nhiều dòng gốm nghệ thuật như tranh, tượng, phù điêu, chậu hoa, đôn, lọ cắm hoa…
Sản phẩm gốm nghệ thuật của Cổ Chiên có giá thành khá cao, từ vài triệu cho đến vài chục triệu đồng. Tuy giá thành cao nhưng gốm Cổ Chiên vẫn được nhiều khách hàng ưa chuộng bởi vẻ đẹp tinh tế và sắc đỏ độc đáo riêng có của mình. Ngoài thị trường trong nước, gốm Cổ Chiên cũng đã có mặt tại nhiều nước thuộc Liên minh châu Âu (EU), Mỹ, Đài Loan, Hồng Kông, Hàn Quốc, Nhật Bản…
Hiện nay, để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường, nhiều doanh nghiệp gốm ở Cổ Chiên đã bắt đầu chú ý đầu tư cải tiến kỹ thuật, đổi mới kiểu dáng, mở rộng cơ sở sản xuất theo hướng công nghiệp, tìm kiếm mở rộng thị trường… Nhờ đó, mỗi năm, gốm Cổ Chiên không chỉ thu được một nguồn lợi lớn, mà còn tạo điều kiện công ăn việc làm cho hàng chục nghìn lao động trong vùng, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội cho địa phương theo hướng bền vững và lâu dài.
Minh Mẫn
