(Thanh tra) - Theo quan niệm của người Tày, Nùng, then có nghĩa là “Thiên” (Trời) và được coi là điệu hát của thần tiên. Trong đời sống, đồng bào cho rằng con người có mối quan hệ với thiên nhiên, trời đất. Thông qua lời then là để bày tỏ ước vọng về chỗ dựa tinh thần, tạo dựng niềm tin để vượt qua những khó khăn, trở ngại trong cuộc sống.
Ở Bắc Giang người Tày, người Nùng là hai tộc người có số dân đông, chỉ đứng sau người Kinh. Trong đời sống hằng ngày của đồng bào từ lúc mới sinh đến khi mất đi đều cần đến then. Những âm thanh của đàn tính, tiếng sóc nhạc đã gắn bó và ăn sâu vào tâm thức bao thế hệ. Đó không đơn thuần là nghệ thuật mà còn là nghi lễ tâm linh thiêng liêng.
Bắc Giang là một trong những tỉnh miền núi phía Bắc có di sản văn hoá thực hành then của đồng bào dân tộc Tày - Nùng - Thái vừa được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại. Đây là loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian phục vụ nhu cầu tâm linh và các nghi lễ tín ngưỡng của đồng bào Tày, Nùng trên địa bàn tỉnh, tập trung chủ yếu ở các huyện: Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Yên Thế và Lạng Giang.
Bắc Giang có khoảng 67 nghìn người dân tộc Tày, gần 38 nghìn người dân tộc Nùng, tập trung nhiều tại các huyện: Sơn Động, Lục Ngạn, Lạng Giang, Yên Thế, Lục Nam… Ngoài các nghệ nhân giữ then cổ, những nơi còn có phong trào hát then mới phát triển mạnh như: Tân Sơn (Lục Ngạn), Hữu Sản, Vĩnh Khương (Sơn Động), Hương Sơn (Lạng Giang), Vô Tranh (Lục Nam), Canh Nậu (Yên Thế)... Tuy nhiên, chỉ còn ít người biết then cổ, còn lại đều là then đặt lời mới.
Tại Bắc Giang, trước đây ngành Văn hoá đã tổ chức kiểm kê di sản then tại các xã thuộc 5 huyện gồm: Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Lạng Giang và Yên Thế. Đây đều là những nơi có đông người Tày, Nùng sinh sống, trong đó có nhiều thôn bản người Tày, Nùng chiếm tới 90% dân số. Nội dung kiểm kê tập trung vào nghệ nhân then (những người làm then tâm linh); thầy tào; lục hương (học trò theo học nghề then); lục lẻng (những người được thày then chữa khỏi bệnh theo thầy làm con nuôi); người hát then - đàn tính không chuyên nghiệp (then văn nghệ quần chúng); các tổ chức sinh hoạt hát then - đàn tính cho cộng đồng; những hiện vật có liên quan đến di sản hát Then; tư liệu có liên quan đến di sản hát then (sách, báo, tạp chí, tài liệu chép tay…).
Ở tất cả các thôn bản có người Tày, Nùng sinh sống, then vẫn được bà con yêu thích và gìn giữ, đặc biệt là trong các nghi lễ then. Trong đó nổi bật là vai trò của các thầy then và các làn điệu then với cây đàn tính, tiếng sóc nhạc. Tiếng trầm bổng phát ra từ cây đàn tính quyện với những lời ca, tiếng hát như đưa ta vào một không gian hư ảo, huyền bí, thế giới của thần tiên đầy bí ẩn.
Then là sinh hoạt tín ngưỡng, văn hóa của người Tày - Nùng, thuộc loại dân ca nghi lễ phong tục. Then đến với người dân nhằm thỏa mãn nhu cầu sinh hoạt văn hóa tâm linh cũng như gợi nguồn cảm hứng nghệ thuật bằng những câu chuyện thần thoại, truyền thuyết dân gian. Đó là sự kết tụ nhiều dòng cảm xúc của con người. Mặt khác, then mang tính diễn xướng tổng hòa nhiều loại hình nghệ thuật trong đó có thơ, ca, hát, múa, hội họa và âm nhạc nên rất gần gũi và được nhiều thế hệ người Tày - Nùng ngưỡng mộ, yêu thích và tồn tại trong đời sống tinh thần của đồng bảo. Điều đó chứng tỏ then là một loại hình nghệ thuật dân gian đã có sức sống bền bỉ bên trong và sự biến đổi thích nghi để tồn tại.
Thực hành then là nghi lễ tín ngưỡng thường xuất hiện ở những sự kiện trọng đại như lễ cầu an, cầu mùa… Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, then còn là một loại hình diễn xướng dân gian, tích hợp nhiều bộ môn nghệ thuật từ văn học, âm nhạc, múa tới hội họa… Người thực hành nghi lễ then trong những dịp lễ, tết là người đại diện cho cộng đồng giao tiếp với thần linh, cầu cho mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no, hạnh phúc.
Các nghi lễ then tập hợp rất nhiều người đến xem và tham gia giúp việc. Có khi chính họ, say trong lời ca tiếng đàn tính, lại trở thành những người nghệ sĩ biểu diễn tự phát rất vui vẻ. Mọi người chăm chú nghe các trường đoạn, nghe các câu chuyện được thể hiện qua lời hát của thầy then trong quá trình cúng lễ và thấy được lịch sử dân tộc mình trong đó. Sau mỗi nghi lễ then là những niềm vui thỏa nguyện cả về tâm linh và sự thưởng thức văn hóa, đó là chính yếu tố tích cực của nghi lễ then.
Mỗi năm vào mùa Xuân hoặc lúc mùa màng, ngô sắn, thóc lúa đã thu hoạch xong và chất đầy nhà cũng là lúc đồng bào tổ chức các nghi lễ then, hát then, đàn tính. Những âm điệu thiết tha ấy lại được ngân lên giữa núi ngàn. Đi khắp các bản làng vùng núi rừng từ Yên Thế sang Lạng Giang, ngược Lục Ngạn lên Sơn Động, chúng ta như đắm chìm trong những không gian chứa chan đầy lời ca, tiếng nhạc huyền diệu.
Các hình thức sinh hoạt, thực hành di sản then Tày - Nùng có vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng của người Tày - Nùng. Then là phương tiện truyền tải mong ước, kỳ vọng của con người về việc thay đổi hiện thực cuộc sống, hiện thực xã hội trong từng thời kỳ lịch sử nhất định. Nội dung lời ca trong các nghi lễ then thường có cả những bài ca diễn xướng nghiêm trang, tôn tụng đến những bài ca sinh hoạt, miêu tả xã hội. Do đó, những nội dung hư ảo, mơ hồ được giảm dần và nội dung hiện thực càng về sau càng rõ. Một cuộc then không chỉ là một cuộc hành trình lên trời để thỉnh cầu xin Ngọc Hoàng một việc của gia chủ mà còn có nhiều chương đoạn miêu tả về cuộc sống trần thế và những mối quan hệ giữa con người với con người, giữa con người với thiên nhiên.
