(Thanh tra) - Có thể nói nét độc đáo nhất trong lễ cưới truyền thống của người Cao Lan chính là nghi lễ chặn đường của nhà gái. Khi đoàn đón dâu của nhà trai đến cửa, muốn vào nhà phải biết hát sình ca.
Người Cao Lan ở Bắc Giang tập trung chủ yếu ở 4 huyện Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam và Yên Thế. Cũng như các đân tộc khác, dân tộc Cao Lan có nhiều phong tục tập quán riêng như hát sình ca, các nghi lễ trong ma chay cưới hỏi... Trong đó, đám cưới có phần đặc biệt hơn cả, diễn ra trong 2 ngày 1 đêm với rất nhiều thủ tục và nghi lễ như lễ đặt trầu, lễ dạm ngõ, lễ đặt gánh và cuối cùng là lễ rước dâu.
Với quan điểm trai lớn lấy vợ, gái lớn gả chồng, chàng trai tới tuổi trưởng thành sẽ bày tỏ nguyện vọng của mình là đã tìm được vợ với bố mẹ. Sau khi biết được nguyện vọng của con cũng như nguồn gốc, lai lịch cô gái, bố mẹ chàng trai cảm thấy ưng thuận thì sẽ chuẩn bị 1 lễ mang sang nhà cô gái, lễ vật gồm có: quả cau, lá trầu, chai rượu, mỳ. Chuẩn bị lễ vật xong nhà trai cử một người trong họ mang sang, thường là đi vào chiều tối để tránh các con vật cản đường như chim muông, thú rừng hoặc người đi làm vác cày bừa (dù bất cứ làm công việc gì quan trọng dân tộc Cao Lan cũng không đi ban ngày mà thường đi vào chiều tối).
Với đồng bào Cao Lan, cưới hỏi, ma chay luôn là điều đặc biệt thiêng liêng trong mỗi đời người. Ngay từ xa xưa, các tục lệ, lễ nghi đã gắn liền với những con số chẵn, từ lễ vật cho đến con người. Bởi thế, trong đám cưới, đoàn đi đón dâu bao giờ cũng phải là số chẵn và khi rước dâu về nhà chồng cũng là như vậy.
Nói tới đám cưới của người Cao Lan thì thành phần vô cùng quan trong và không thể thiếu là thầy tào (thầy cúng) và tráng mòi (thầy mai mối).
Theo quan niệm ở đây, thầy tào như một đạo sĩ, pháp sư, có sức mạnh siêu nhiên trong thế giới tâm linh, có trình độ cao nhất trong xem số tử vi, xây nhà, đắp mộ, trụ trì lễ thụ phong cấp sắc trong đám cưới hỏi. Tráng mòi như người cha thứ 2, có quyền định đoạt cho đôi trai gái đi đến hôn nhân.
Việc chọn ông mối xong xuôi lại cần một người đưa đường. Người này sẽ có trách nhiệm cùng ông mối đón dâu và thực hiện cả phần ngoại giao, ứng đối nếu như nhà gái yêu cầu. Sau khi đã chọn được ông mối và người đưa đường thì trước khi tiến hành đám cưới, nhà trai cũng sẽ tiến hành các nghi thức dạm ngõ, ăn hỏi. Lúc này, ông mối đóng vai trò chủ đạo từ lúc ăn hỏi cho đến khi rước dâu. Ông mối thay mặt gia đình nhà trai sang nhà gái thưa chuyện và tiến hành trao đổi việc thách cưới, thống nhất ngày tổ chức hôn lễ.
Sau khi được tráng mòi giới thiệu, xem tuổi, gia đình nhà trai sẽ đến nhà gái làm lễ đặt trầu với 8 quả cau, 8 lá trầu và 1 lít rượu. Nếu 7 ngày sau không thấy gia đình nhà gái trả trầu nghĩa là nhà gái đã đồng ý, hai bên sẽ tiến hành lễ ăn hỏi. Trong lễ ăn hỏi, nhà trai phải có 4 cau, 4 trầu đặt trên bát sạch mang đến nhà gái để thưa chuyện, 3 ngày sau là có thể tiến hành lễ cưới.
Sang tới nhà gái, người mang lễ vật vào chạn lấy bát đặt hai quả cau lên ban thờ để nói chuyện và đặt vấn đề với nhà gái, thông báo cho nhà gái ngày dạm hỏi, hai quả cau còn lại dành cho cô gái sẽ đặt lên ban thờ với hàm ý: Nếu không ưng thuận thì 2 đến 3 ngày sau tự cô gái mang trả nhà trai. Nếu cô gái ưng thuận thì nhà trai xin ngày tháng năm sinh của cô dâu để tiến hành lễ so tuổi.
Trước lễ đặt gánh vài hôm, nhà trai mang hai quả cau sang nhà gái nói chuyện và thông báo ngày đặt gánh, trong thời gian này, cô gái không ưng thì vẫn có thể mang trả hai quả cau, nếu không ý kiến gì thì tới ngày nhà trai cứ tiến hành mang lễ vật sang đặt gánh nhà cô gái, lễ vật đi ăn gánh gồm có: Hai con gà thiến, một chai rượu, 12 cái bánh dầy, 10 lá trầu, 4 quả cau.
Nhà gái sẽ làm mâm cơm mời nhà trai, trong lúc ăn uống nhà gái sẽ thông báo cho nhà trai đồ thách cưới, gồm: Tiền mặt, thịt lợn, gạo tẻ, rượu, bánh dầy, vải mộc, chăn bông, màn đôi, quần áo, trầu cau ăn trong đám cưới, thuốc lào, thuốc lá, khuyên bạc… Sau khi ăn uống và nói chuyện xong nhà trai sẽ về nhà và chuẩn bị đồ thách cưới, xem ngày cưới và báo cho nhà gái.
Để tiến hành lễ cưới, nhà trai phải chuẩn bị khá nhiều vật phẩm như gạo, lợn, bánh dầy, tiền mặt… mang đến nhà gái trước 1 ngày để nhà gái mời họ hàng. Bên nhà trai mời đầy đủ vai vế để đi đón dâu. Theo phong tục của người Cao Lan, đi đón dâu phải “đi 6 về 8”, mọi thứ đều phải gắn liền với số chẵn, đoàn đi đón dâu theo thứ tự: Quan lang (tàu pu) đi trước dọn đường, bà cô, chú rể, phù rể, nam thanh niên gánh lễ, ông mối. Tại nhà gái lúc này sẽ làm thủ tục chăng dây ở cổng chính (dây vải đỏ), đặt 1 ghế đẩu ở dưới, cái dây, đặt trên ghế là cái sàng có 2 chén rượu để đón khách. Khi nhà trai tới nhà gái gặp cái dây chăng thì dừng lại, nhà gái cử người ra đón khách, lúc này sẽ là lúc hai bên phải hát đối, nếu đối được nhà trai mới được vào. Có một điều đặc biệt trong đám cưới của người Cao Lan là việc chuẩn bị mâm cỗ để tiếp khách. Toàn bộ lợn, gà, rượu đều do nhà trai đứng ra gánh vác. Trong đám cưới không có chuyện đưa tiền mừng cho cô dâu chú rể.
Có thể nói, nét độc đáo nhất trong lễ cưới của người Cao Lan chính là nghi lễ chặn đường của nhà gái. Khi đoàn đón dâu của nhà trai đến cửa, muốn vào nhà phải biết hát sình ca. Nhà gái cho căng dải lụa ở bậc thang lên nhà, để nhà trai đến cổng này phải dừng lại. Bao giờ nhà gái cũng hát trước, khoảng 4 bài, nội dung chào hỏi, sau đó nhà trai hát trả lời, thường là người dẫn đường hát.
Nội dung điệu sình hát trong đám cưới thường là nhà trai hỏi nhà gái tại sao lại có dây chăng giữa đường, nhà gái thách cưới rồi sao còn chăng dây này. Nhà gái hát trả lời rằng các vị từ mãi xa về đến đây mỏi mệt, đứng lại tạm nghỉ chân, uống nước. Nhà trai đối lại mời nhà gái cùng uống rượu uống trà, uống xong rồi, cất dây đó mở đường cho nhà trai vào nhà cùng uống rượu… đó là những bài có sẵn. Cứ hát qua lại như vậy trong khoảng 1 đến 2h. Và rồi qua những câu sình, nhà gái bị thuyết phục sẽ tự động mở đường cho nhà trai vào đón dâu.
Sau khi được nhà gái cho vào nhà, thầy tào sẽ làm phép xua đuổi tà ma, để ma nhà gái không bao vây nhà trai.
Khi dâu về nhà trai, lễ này cũng được tiến hành. Trong bữa tiệc có mặt quan viên hai họ, thầy mối sẽ đưa cho hai gia đình những mảnh giấy hồng ghi rõ gia phả, ngày tháng năm sinh của dâu rể được ghi bằng chữ nôm, giấy của cô dâu còn ghi rõ giờ bước ra cửa, giờ bước chân vào nhà chồng.
Hai chiếc bánh giày lớn lúc này được dành trao cho người trang điểm, chuẩn bị trang phục cho cô dâu còn 4 m vải được chú rể trao lại cho bố mẹ vợ. Trước sự chúc phúc của quan viên hai họ, thầy tào làm lễ se duyên (lễ tơ hồng) cho cô dâu và chú rể.
Thường thì khi đón dâu, nhà trai sẽ ngủ lại, nói là ngủ lại nhưng thực ra đêm đó sẽ là đêm không ngủ và vui nhất bởi hai bên nhà trai, nhà gái sẽ hát đối đáp sình ca, chúc tụng cho đôi trẻ. Ngày hôm sau, khi về đến nhà trai, cô dâu sẽ được thầy cúng làm phép để xua đuổi tà ma để ma nhà gái không vào nhà trai, tránh những điềm xấu xảy ra. Sau đó, ông mối sẽ làm lễ kết dây tơ hồng cho đôi vợ chồng trẻ, với mong muốn chúc phúc cho đôi bạn trẻ sống hạnh phúc bên nhau trọn đời.
Nhà gái sắp mâm lên để mời nhà trai ăn uống. Sau đó ông mối sẽ làm thủ tục để xin dâu, sau đó đoàn xuất phát về với 8 người, khi về tới nhà trai ông quan lang sẽ làm thủ tục báo với chủ nhà là đã đưa được cô dâu về để chăm sóc cha mẹ và phụng sự tổ tiên... Cô dâu, chú rể làm thủ tục và thắp hương tổ tiên, đồng thời, ông mối cũng làm lễ kết tơ cho đôi bạn trẻ. Sau khi cưới xong, chú rể, phù rể sẽ mang lễ vật sang tạ ông mối.
Trước đây, trong việc hôn nhân, người Cao Lan chủ yếu thực hiện thông qua việc lựa chọn, sắp đặt của hai bên gia đình, trai gái ít có điều kiện tìm hiểu hoặc có quyền tự quyết định hạnh phúc cho chính mình. Ngày nay, khi điều kiện kinh tế phát triển, trình độ dân trí đã nâng lên, việc cưỡng hôn, tảo hôn của người Cao Lan dần được loại bỏ. Trai gái đã được tự do tìm hiểu, lựa chọn, yêu thương nhau và đề nghị hai bên gia đình tiến hành hôn lễ cho mình.
